Armia francuska
Polecamy: ARMIA NAPOLEONA
Za czasów monarchii w armii francuskiej nie było właściwie jednostek większych niż pułki. Dopiero perspektywa konfliktu zbrojnego skłoniła ministra wojny do utworzenia trzech pierwszych armii. Na mocy dekretu podpisanego 14 grudnia 1791 roku przez Ludwika XVI powstały: Armia Północy, pod dowództwem gen. Rochambeau; Armia Centrum - gen. Lafayette'a; Armia Renu - gen. Birona. 13 kwietnia 1792 roku, tydzień przed wybuchem wojny z Austrią, powstała czwarta armia, zwana Armią Południa, pod dowództwem gen. Montesquiou-Fezensaca.
Pierwsza rewolucyjna kampania 1792 roku wykazała, że istniejące armie są jednostkami zbyt wielkimi, a więc trudnymi w dowodzeniu i manewrowaniu. Wobec tego 1 października 1792 roku Armię Centrum przemianowano na Armię Mozeli pod dowództwem gen. Beurnoville'a. Powołano również Armię Wogezów pod dowództwem gen. Custine'a. Armię Południa podzielono na: Armię Alp, pod dowództwem gen. Kellermanna; Armię Pirenejów, pod dowództwem gen. Serrana. 21 października 1792 roku powołano Armię Wewnętrzną pod dowództwem gen. Berruyera. Kilka dni później z Armii Alp wyodrębniono Armię Italii.
Na początku 1793 roku wprowadzono nowe podziały. Armię Pirenejów podzielono na: Armię Pirenejów Zachodnich, pod dowództwem gen. D'Elbecqa, i Armię Pirenejów Wschodnich, pod dowództwem gen. Deflersa. W kwietniu 1793 roku pojawiła się Armia Sables d'Olonne, zwana później Armią Zachodu. Strzegła ona wybrzeża Oceanu Atlantyckiego od ujścia Girondy do ujścia Loary, pierwszym dowódcą został gen. Berruyer. W tym czasie utworzono też: Armię Wybrzeża Brestu, Armię Wybrzeża Cherbourga, Armię Wybrzeża La Rochelle, która strzegła wybrzeża Oceanu Atlantyckiego od ujścia Girondy do ujścia Loary. W październiku 1793 roku Armia Zachodu, przeznaczona do zwalczania powstania w Wandei, połączyła się z Armią Wybrzeża La Rochelle.
Modyfikacje podziału wojsk rewolucyjnych na poszczególne armie były dosyć częste, a ich liczba zależała również od sytuacji na frontach. Podczas zwycięskich ofensyw łączono po dwie, a nawet po trzy armie (np. w czerwcu 1794 roku z armii Mozeli, Ardenów i Północy utworzono jedną Armię Sambry i Mozy). W trakcie odwrotów natomiast liczba armii z reguły wzrastała.
Wytworzył się też podział sił zbrojnych według zadań, jakie miały realizować poszczególne armie. Od 1792 roku istniał front włoski. Działała na nim Armia Italii, broniąca Francji przed wojskami austriackimi i małych państewek włoskich; przetrwała aż do 1815 roku. Zagrożenie ze strony Anglii zmusiło władze rewolucyjne już w 1792 do rozmieszczenia części sił na wybrzeżach. Armie wyspecjalizowane w obronie wybrzeża za czasów Napoleona otrzymywały dodatkowe zadanie ścisłej blokady kontynentu w celu udaremnienia handlu z Anglią. Działały do 1815 roku. Konieczność stłumienia powstania w Wandei, jak i ochrony kraju przed spiskami rojalistycznymi, skłoniły władze Republiki do utworzenia drugiej Armii Wewnętrznej, istniejącej również do 1815 roku. W 1798 roku pojawiła się pierwsza armia przeznaczona do działań poza Europą, nazwana początkowo "Lewym skrzydłem Armii Anglii", stała się Armią Wschodu, kiedy pod rozkazami Bonapartego wylądowała w Egipcie. Armią, liczącą 54 tyś. żoł. w pięciu dywizjach piechoty, dowodził gen. Kleber, Reynier, Desaix, Bon i Menou.
Ważnym etapem w kształtowaniu nowoczesnej organizacji armii francuskiej była kampania 1800 roku. Powstały wówczas: Armia Renu, licząca 100 tyś. żoł. pod dowództwem gen. Moreau, w 1800 roku składała się z: korpusu gen. Sainte-Suzanne'a, korpusu gen. Gouviona Saint-Cyra, korpusu gen. Lecourbe'a, rezerwy pod osobistym dowództwem Moreau, kawalerii gen. d'Hautpoula oraz Armia Italii (Rezerwowa), pod rozkazami Bonapartego, działająca na froncie włoskim, licząca 55 tyś. żołnierzy Składała się z: awangardy gen. Lannesa, zgrupowania gen. Duhesme'a, zgrupowania gen. Victora, kawalerii gen. Murata, gwardii konsularnej.
Po pokoju w Luneville armie Renu i Italii rozformowano. Wojska francuskie dzieliły się teraz przejściowo na Armię Bretanii (Augereau), Armię Zachodu (Bemadotte), Armię Południa (Murat), korpus obserwacyjny Girondy (Leclerc), korpus w Republice Cisalpińskiej (Moncey) i korpus w Republice Helweckiej (Montchoisy). Dochodziła do tego Armia Wschodu, odcięta w Egipcie, pod rozkazami gen. Menou.
12 października 1803 roku Bonaparte nakreślił schemat organizacyjny "wielkiej ekspedycji" przeciwko Anglii. Armię mającą w niej uczestniczyć podzielono na obozy St-Omer, Bruges i Montreuil oraz rezerwę. Wszystkie obozy i rezerwa miały własne sztaby. Powstał też Sztab Główny - zaczątek przyszłego sztabu Wielkiej Armii.
W korespondencji ministra wojny Berthiera z Bonapartem w 1804 roku pojawia się termin "Armia Wybrzeży Oceanu" na określenie całości sił skupionych w obozach nad kanałem La Manche. Do inwazji nie doszło, francuska flota nie była bowiem w stanie zapewnić bezpiecznego transportu wojsk przez kanał La Manche.
29 sierpnia 1805 roku decyzją cesarza Armię Wybrzeży Oceanu przekształcono w Wielką. Po raz pierwszy w czasach napoleońskich pojawił się wówczas ten termin, stosowany wprawdzie już wcześniej, za Starego Porządku, ale wtedy oznaczał on całość francuskich sił zbrojnych. Tym razem nazwą tą określano zasadniczą część armii, pozostającą pod bezpośrednimi rozkazami cesarza. W skład tak rozumianej Wielkiej Armii nie wchodziły pozostałe dywizje.
Następnego dnia (12 Fructidora roku XIII) cesarz potwierdził w kolejnym rozkazie, że osobiście będzie dowodził Wielką Armią. Minister wojny, marszałek Berthier, objął obowiązki szefa sztabu i jemu też Napoleon powierzył przekazywanie swych rozkazów niższym szczeblom dowodzenia. Pod nieobecność imperatora jego namiestnikiem miał być marszałek Murat. Wielka Armia dysponowała też aparatem Sztabu Głównego wspierającego Berthiera w jego zadaniach. Wielka Armia składała się z 7 korpusów, rezerwy ciężkiej jazdy, rezerwy dragonów oraz gwardii: 1 korpusem, skoncentrowanym do tej pory w obozie wojskowym w Hanowerze i składającym się z dywizji piechoty Droueta i Rivauda oraz dywizji lekkiej jazdy Kellermanna, dowodził marszałek Bemadotte; 2 korpus, pod rozkazami gen. Marmonta, stał w obozie wojskowym w Utrechcie, składał się z dywizji piech. Boudeta, Grouehy'ego i Dumonceau oraz dywizji lekkiej jazdy Lacoste'a; 3 korpus - podobnie jak następne - był rozlokowany nad kanałem La Manche. Oddano go pod rozkazy marszałka Davouta. Składał się z dywizji piechoty Bissona (potem Caffarelliego), Frianta i Gaudina oraz dywizji lekkiej jazdy Viallanesa;
4 korpus, podlegający marszałkowi Soultowi, tworzyły dywizja piechoty Saint-Hilaire'a, Vandamme'a, Legranda i Sucheta oraz dywizja lekkiej jazdy Margerona;
5 korpusem dowodził marszałek Lannes, w jego skład wchodziły dywizja piechoty Gazana, specjalna kombinowana dywizja grenadierska Oudinota, dywizja lekkiej jazdy Treilharda, którego zastąpił później Lasalle;
6 korpus marszałka Neya tworzyły dywizje piechoty Duponta, Loisona i Malhera oraz dywizja lekkiej jazdy Tilly'ego;
7 korpusem dowodził marszałek Augereau, a składał się on z dywizji piechoty Desjardinsa i Mathieu, nie było w nim dywizji lekkiej jazdy. Całością sit kawalerii rezerwowej dowodził marszałek Murat. Składała się ona z dywizji ciężkiej jazdy Nansouty'ego, dwóch dywizji ciężkiej jazdy d'Hautpoula, dywizji dragonów Kleina i dwóch dywizji dragonów Walthera. Dochodziła do tego gwardia piesza pod rozkazami marszałka Mortiera i konna - marszałka Bessieres'a. Łącznie Wielka Armia z 7 korpusami, rezerwą kawalerii i gwardią liczyła 145 tyś. piechurów, 38 tyś. kawalerzystów i dysponowała 340 działami.
Napoleon, uznając, że największe zagrożenie dla Francji stanową główne siły austriackie, właśnie przeciw nim skierował Wielką Armię. Jednocześnie odtworzył Armię Italii pod komendą gen. Gouviona Saint-Cyra, o wiele słabszą od przeciwnika, która miała powstrzymać napór wojsk koalicji i oczekiwać szczęśliwego rozwiązania na głównym teatrze wojennym. W ten sposób oprócz Wielkiej Armii utrzymywały się inne armie francuskie działając na drugorzędnych teatrach, ale mające dużą samodzielność. Po zwycięstwie pod Austerlitz Napoleon wycofał do Francji jedynie gwardię. 2 korpus Marmonta skierowano do Dalmacji. Pozostałe korpusy Wielkiej Armii stanęły garnizonami w państwach niemieckich. Stany wojsk uzupełniono dzięki posiłkom z korpusu rezerwowego, jaki od roku formował się w Moguncji i Strasburgu pod rozkazami marszałków Lefebvre'a i Kellermanna. Z poborowych 1806 roku utworzono w Moguncji nowy, 8 korpus Wielkiej Armii, oddany marszałkowi Mortierowi. Istniały także mniejsze armie pomocnicze. 2 korpus Marmonta nazywano Armią Dalmacji. Wojska rozlokowane w Królestwie Italii stanowiły odtworzoną Armię Italii. Posiłkowy korpus francuski posłany do Neapolu otrzymał nazwę Armia Neapolu.
Napoleon już w początkach 1806 roku rozlokował trzy korpusy (l, 3 i 5) w strefie Würzburg-Ansbach i Norymbergii, tworząc z nich centralne zgrupowanie Wielkiej Armii. Gdy w październiku 1806 roku rozpoczęła się wojna z Prusami, podzielił Wielką Armię na trzy kolumny, aby przejść górski łańcuch Lasu Turyńskiego. Ugrupowanie to tworzyło kwadrat o boku 60 km. Każda z trzech kolumn składała się z dwóch korpusów idących jeden za drugim, przy czym zrezygnowawszy ze wszystkich niemal bagaży Napoleon uzyskał to, że kolumny korpusów nie przekraczały długości 8 km. W razie niespodziewanego boju oddziały idące w tyle mogły już po upływie l,5 godziny przyjść z pomocą oddziałom czołowym. Podobnie też już po 6-8 godzinach korpus idący w drugim rzucie mógł wesprzeć ten, który znajdował się w przedzie. Napoleon zastosował tu po raz pierwszy tego rodzaju ugrupowanie swych sił głównych, liczących 160 tyś. żołnierzy. Uwolniwszy wojsko od bagaży mógł bardzo szybko przejść Las Turyński, w którym poszczególne kolumny, oddzielone od siebie górami, nie mogły pospieszyć sobie z pomocą. 14 października cesarz odniósł zwycięstwo pod Jeną, a Davout pod Auerstädt. Ponieważ przeciwnik uchodził w kilku kierunkach, Napoleon rozformował początkowe ugrupowanie Wielkiej Armii i dał znaczną samodzielność korpusom, które od tej pory działały często niezależnie od siebie.
Późną jesienią 1806 roku Wielka Armia znalazła się na ziemiach polskich. W grudniu 1806 roku, po raz pierwszy okazało się, że marszałkowie dowodzący korpusami nie zawsze potrafią skoordynować ich działania, jeśli nie otrzymują szczegółowych dyspozycji Napoleona. Podobnie też w styczniu i lutym 1807 nie potrafili w pełni skoordynować swych działań, co w pewnym momencie groziło Francuzom klęską pod Pruską Iławą. Okazało się więc, że w praktyce Wielka Armia, rozumiana jako główne siły państwa, powinna pozostawać w dyspozycji Napoleona. Oddzielne korpusy mogły skutecznie działać tylko na drugorzędnych frontach. Nowo powstały 9 korpus pod rozkazami Hieronima Bonapartego (bawarskie dywizje Vandamme'a i Lefebvre'a-Desnouettesa oraz brygada lekkiej jazdy Zanda) skierowany został na Śląsk, gdzie oblegał kilka broniących się jeszcze prusskich twierdz. 10 korpus pod komendą marszałka Lefebvre'a (dywizje Michauda i ks. Badenii, polska dywizja Giełguda oraz brygada lekkiej jazdy Polenza) znalazł się pod Gdańskiem, gdzie przez kilka miesięcy oblegał to miasto. Wreszcie wiosną 1807 roku korpus obserwacyjny marszałka Brune'a (1 korpus Wielkiej Armii) prowadził działania na Pomorzu Szwedzkim zakończone zajęciem Stralsundu.
W lipcu 1807 roku Napoleon rozpoczął przygotowania do działań w Hiszpanii. Rozkazał więc utworzyć korpus obserwacyjny Girondy (w Hiszpanii działał jako 1 korpus), którego dowódcą został gen. Junot. Przed końcem 1807 roku cesarz rozformował 8 i 10 korpusy Wielkiej Armii oraz korpus rezerwowy. Niektóre jednostki z tych korpusów posłał pod Pireneje z zamiarem wyzyskania ich w Hiszpanii. Utworzony został 2 korpus obserwacyjny Girondy, przekazany pod komendę gen. Duponta, a także korpus Wybrzeży Oceanu, którego dowódcą został marszałek Moncey, i korpus Wschodnich Pirenejów gen. Duhesme'a.
Pierwsza kampania na Półwyspie Iberyjskim zakończyła się fatalnie. 2 korpus Duponta musiał w lipcu 1808 roku kapitulować pod Baylen, a kilka tygodni później to samo spotkało 1 korpus Junota pod Cintrą. Konsekwencją tych kapitulacji było obalenie legendy o niezwyciężoności Wielkiej Armii. Mocarstwa pokonane przez Francję - przede wszystkim Austria, ale również Rosja - zaczęły myśleć o odwecie.
Wtedy właśnie Napoleon próbował porozumieć się z carem Aleksandrem I, z którym spotkał się w Erfurcie. Dekretem podpisanym 12 października formalnie rozwiązał nawet Wielką Armię, a 3 korpus Davouta (wycofany z Księstwa Warszawskiego na Śląsk, a potem w głąb Niemiec) przemienił w Armię Renu. Zmiana nazwy miała głębokie znaczenie polityczne. Rezygnacja z nazwy "Wielka Armia" miała przekonać Aleksandra I, że Francja nie żywi już zaborczych planów we wschodniej Europie. Wprowadzenie pojęcia Armii Renu miało świadczyć, że zainteresowania napoleońskiej Francji ograniczają się do obrony jej naturalnych granic.
W miejsce Wielkiej Armii powstała nowa Armia Hiszpanii. W jej skład weszły: korpus marszałka Victora, 2 korpus marszałka Soulta jako korpus obserwacyjny Zachodnich Pirenejów, 3 korpus marszałka Monceya jako korpus Wybrzeży Oceanu, wzmocniony teraz Legią Nadwiślańską, 4 korpus marszałka Lefebvre'a, 5 korpus marszałka Mortiera, 6 korpus marszałka Neya oraz 7 korpus gen. Gouviona Saint-Cyra. Dochodziła do tego gwardia i rezerwa kawalerii. Wreszcie wewnątrz Francji zaczęto odtwarzać 8 korpus Junota. W 1810 roku Napoleon faktycznie rozwiązał Armię Hiszpanii, dzieląc ją na kilka mniejszych. W Andaluzji walczyła więc pod rozkazami Soulta Armia Południa Hiszpanii, złożona z 1 korpusu Victora, 4 korpusu Sebastianiego i 5 korpusu Mortiera. W zachodniej części Płw. Iberyjskiego znalazła się Armia Portugalii pod komendą Masseny, złożona z 2 korpusu Reyniera, 6 korpusu Neya i 8 korpusu Junota oraz rezerwy kawalerii Montbruna. Dawny 3 korpus został przemianowany na Armię Aragonii, znajdował się pod rozkazami Sucheta. Dawny 7 korpus nazwano teraz Armią Katalonii, którą dowodził Gouvion Saint-Cyr.
Niezależnie od tego podziału w płn. części kraju Napoleon utworzył siedem gubematorstw wojskowych (l - Katalonia, 2 - Aragonia, 3 - Nawarra, 4 - prowincje baskijskie, 5 - prowincja Burgos, 6 - prowincja Valladolid, 7 - prowincja Salamanka), w których stacjonowały samodzielne dywizje złożone z dosyć przypadkowo dobranych oddziałów z zadaniem utrzymania względnego porządku na tyłach walczących armii. Józefowi Bonapartemu pozostała tylko Armia Centrum, obejmująca garnizon Madrytu i oddziały rozlokowane w Starej Kastylii.
Bezpośrednio po powrocie z Hiszpanii Napoleon, przygotowując się do wojny z Austrią, zaczął tworzyć nową armię nazwaną Armią Niemiec, co miało podkreślić wyraźne ograniczenie terytorialne jej przyszłych działań. Podstawą Armii Niemiec była Armia Renu dowodzona przez Davouta oraz wojska stacjonujące w miastach hanzeatyckich pod komendą Bemadotte'a. Utworzono z nich trzy korpusy: 2 korpusem dowodził Oudinot, a potem Lannes, 3 - Davout, a 4 - Massena. W skład tej Armii weszły też: 7 korpus bawarski Lefebvre'a, 8 korpus wirtemberski Vandamme'a, 9 korpus saski pod bezpośrednim dowództwem Bernadotte'a, rezerwa kawalerii pod komendą Bessieres'a oraz gwardia. Do tego dochodziły jeszcze: korpus westfalski Hieronima Bonapartego, korpus dalmacki Marmonta i korpus polski ks. Poniatowskiego, działający jednak osobno, bo w Księstwie Warszawskim. Po zakończeniu kampanii 1809 roku Armia Niemiec została rozformowana. 150 tyś. żołnierzy posłano do Hiszpanii. Reszta wojsk (ponad 100 tyś.), pod dowództwem marszałka Davouta, nazwana została korpusem obserwacyjnym Łaby.
Przygotowania do wojny z Rosją zaczęły się już w 1811 roku. W liście przesłanym 10 stycznia ministrowi administracji wojennej gen. Lacuee Napoleon oświadczył, że poczynając od 15 lutego przystępuje do tworzenia nowej Wielkiej Armii. 1 korpus powstał z wojsk podległych do tej pory Davoutowi. W styczniu 1812 roku utworzono 2 korpus obserwacyjny Łaby pod komendą Oudinota (późniejszy 2 korpus Wielkiej Armii). W samej Francji formował się korpus obserwacyjny Wybrzeży Oceanu pod rozkazami Neya, złożony z wojsk ściągniętych z Hiszpanii; otrzymał on nr 3. W marcu 1812 roku z Włoch zaczął przesuwać się ku Europie Środkowej 4 korpus utworzony z jednostek Królestwa Italii pod komendą ks. Eugeniusza Beauharnais. 5 korpus powstał z wojsk Ks. Warszawskiego, a dowodził nim ks. Józef Poniatowski. 6 korpus Gouviona Saint-Cyra był w pełni bawarski, 7 - Reyniera - całkowicie saski, 8 - króla Hieronima Bonapartego - westfalski, 10 korpus Macdonalda składał się z kontyngentu pruskiego i dywizji polskich. Rezerwę tworzył 9 korpus Victora o mieszanym składzie narodowościowym (Niemcy i Polacy) oraz 11 korpus Augereau. Napoleona wspierał też korpus austriacki ks. Schwarzenberga, który czasem nazywano 12 korpusem. Dochodziła do tego gwardia oraz cztery korpusy jazdy rezerwowej pod ogólną komendą Murata, 1 korpusem jazdy dowodził Montbrun, 2 - Nansouty, 3 - Grouchy, a 4 - Latour-Maubourg.
Tak wielka masa wojsk nie mogła być skupiona w jednym miejscu i pod jedną komendą. Rozpoczynając wojnę z Rosją, Napoleon zebrał w Prusach Wschodnich większość swych sił - korpusy 1, 2 i 3, gwardię i część jazdy rezerwowej. W rejonie Torunia stała armia posiłkowa pod rozkazami ks. Beauharnais, złożona z korpusów 4 i 6 oraz 3 korpusu jazdy rezerwowej. Na płn. wsch. od Warszawy rozlokowana była armia posiłkowa Hieronima Bonapartego (korpusy 5, 7 i 8 oraz 4 korpus jazdy rezerwowej). Były też ubezpieczenia skrajne - na lewym skrzydle 10 korpus Macdonalda, a na prawym posiłkowy korpus austriacki. W trakcie kampanii układ ten się zmienił. Napoleon maszerował z głównymi siłami, do których dołączył ks. Beauharnais. Prawym skrzydłem początkowo dowodził Hieronim, a potem ks. Poniatowski i Davout. Cesarz, posuwając się w głąb Rosji, musiał zabezpieczyć sobie tyły, a więc pozostawiać po drodze kolejne oddziały. Na Polesiu znalazł się więc korpus saski, a w okolicach Smoleńska 2 korpus Oudinota i 6 korpus Saint-Cyra (następnie gen. Wredego). Koło Bobrujska operowała samodzielna 17 dywizja piechoty gen. Dąbrowskiego, wyłączona z 5 korpusu. We wrześniu do Rosji wkroczył 9 korpus Victora. W decydującej rozgrywce pod Możajskiem uczestniczyły tylko korpusy 1, 3, 4, 5, 8, gwardia oraz cztery korpusy jazdy rezerwowej. One to były główną siłą uderzeniową Wielkiej Armii i pozostawały pod bezpośrednią komendą Napoleona.
Kampania 1812 przyniosła zagładę Wielkiej Armii. W dramatycznym odwrocie spod Moskwy rozpadła się większość jej korpusów. Jako zwarte jednostki wycofały się z Rosji tylko 7 korpus Reyniera i posiłkowy korpus austriacki, które nie angażowały się zbytnio w walce, operowały jedynie na Wołyniu i Polesiu, czyli weszły w głąb Rosji na kilkaset metrów, a także 10 korpus Macdonalda, który przez parę miesięcy stał bezczynnie pod Rygą. Przy Napoleonie wytrwała z tego korpusu tylko dywizja polska. Wszystkie pozostałe korpusy przestały istnieć.
Już w końcu grudnia 1812 roku Napoleon zaczął tworzyć nową Wielką Armię - trzecią z kolei. Resztkami poprzedniej Wielkiej Armii dowodził w jego imieniu Murat, później Eugeniusz Beauharnais. W kwietniu 1813 roku, po licznych uzupełnieniach, podległe mu oddziały zostały przekształcone w Armię Łaby, złożoną z 5 korpusu Lauristona i 11 korpusu Macdonalda i wspieraną przez niewielką dywizję gwardii. Pod osłoną Armii Łaby cesarz utworzył w styczniu 1813 1 korpus obserwacyjny Renu, 2 korpus obserwacyjny Renu (późniejszy 2 korpus Neya), korpus obserwacyjny Italii, a także 4 korpus Bertranda, 6 korpus Marmonta i 12 korpus Oudinota. Do tego dochodziła gwardia pod komendą Mortiera i dwa słabe korpusy kawalerii rezerwowej Bessieres'a. Z takimi siłami cesarz rozpoczął kampanię wiosenną 1813 roku. Po zawarciu rozejmu w Pielaszkowie garnizon Hamburga pod rozkazami Davouta stał się 13 korpusem. Wojsko saskie utworzyło 7 korpus Reyniera. Z Krakowa dotarł do Saksonii korpus polski ks. Józefa Poniatowskiego, którzy otrzymał teraz numer 8. Korpus obserwacyjny Bawarii, formowany w Moguncji, został podzielony na 9 korpus Augereau i 14 korpus Gouviona Saint-Cyra. Z Hamburga ściągnięto część wojska, formując 1 korpus Vandamme'a. Jazda rezerwowa pod ogólną komendą Murata składała się z pięciu słabych korpusów.
W kampanii jesiennej 1813 roku Napoleon podzielił swe siły na trzy armie i rezerwę. Nad rzeką Bóbr skupił cztery korpusy (Neya, Macdonalda, Lauristona i Marmonta), na płd. wschód od Drezna dysponował także czterema korpusami, ale rozrzuconymi na znacznej przestrzeni. Saint-Cyr stał nad Łabą, Vandamme w Budziszynie, a Victor i Poniatowski u podnóża Lasu Czeskiego. Sam cesarz z gwardią jako rezerwą trzymał się w Zgorzelcu. Na północy, w pobliżu Berlina, stały natomiast korpusy Oudinota, Bertranda i Reyniera. Kampania 1813 roku przyniosła bardzo znaczne osłabienie Wielkiej Armii - pod Kulm kapitulował 1 korpus Vandamme'a, w ostatnim dniu bitwy pod Lipskiem przeszedł na stronę nieprzyjaciela saski 7 korpus. W bitwie tej został rozbity polski 8 korpus. Pozostałe wycofały się do Francji w mocno uszczuplonym stanie. Mimo to Wielka Armia istniała nadal. W 1814 roku walczyły: 2 korpus Victora, 5 korpus Macdonalda i 6 korpus Marmonta. W Moguncji odtworzony został nowy 4 korpus z resztek dawnych korpusów 4, 7 i 12. Działały też cztery korpusy jazdy rezerwowej.
Ostatnia Wielka Armia z lat 1813 - 1814 przestała istnieć 2 kwietnia 1814 roku. Tego dnia Senat pozbawił Napoleona władzy, a jednocześnie ogłosił, że skoro "ustały związki między cesarzem a ludem francuskim, przestaje też istnieć Wielka Armia". Po powrocie z Elby do Paryża Napoleon w kwietniu 1815 roku utworzył siedem korpusów, z których l, 2, 3 i 6 weszły w skład Armii Północy. Z armią tą współdziałała gwardia, przy której znajdował się sam Napoleon. 1 korpus objął gen. Drouet d'Erlon, 2 korpusem dowodził gen. Reille, 3 korpus pozostawał pod rozkazami gen. Vandamme'a, 6 korpusem dowodził gen. Mouton. Z Armią Północy miała współdziałać kawaleria rezerwowa, oddana nowo mianowanemu marsz. Grouchy'emu. 4 korpus gen. Gerarda, w nawiązaniu do czasów Rewolucji, nazwany został Armią Mozeli. Współdziałała ona z Armią Północy i wzięła udział w kampanii belgijskiej. Utworzono także Armię Renu, składającą się z jednego tylko 5 korpusu gen. Rappa, oraz Armię Alp w sile 7 korpusu marszałka Sucheta. Powołano też korpusy obserwacyjne Jury, Varu i Pirenejów. Warto zwrócić uwagę, że ze względu na pośpiech, z jakim trzeba było podjąć działania przeciwko Wellingtonowi i Blücherowi, organizacja wojsk miała charakter improwizacji. Dowódcami korpusów - z nielicznymi wyjątkami - nie byli już marszałkowie, ale generałowie, w większości nie mający doświadczenia w komenderowaniu jednostkami większymi niż dywizja Wewnętrzna organizacja poszczególnych korpusów również wskazywała na pośpiech w ich tworzeniu, 1 korpus był wyraźnie silniejszy od pozostałych sześciu, korpusy obserwacyjne stanowiły przypadkową zbieraninę batalionów zakładowych i gwardii narodowej. Z pewnością armia napoleońska wyglądałaby inaczej, gdyby cesarz miał więcej czasu na ukończenie przygotowań do wojny.
W bitwie pod Waterloo rozbite zostały wszystkie korpusy Armii Północy i tylko wykrwawiona gwardia zdołała wycofać się w porządku ku Paryżowi. Ocalał jedynie 4 korpus Gerarda i część kawalerii rezerwowej. 6 lipca 1815 roku - już po abdykacji Napoleona - dowództwo nad wojskami francuskimi przejął marszałek Davout, dotychczasowy minister wojny. Wojska napoleońskie wycofały się na południe od Loary, nadano im więc oficjalną nazwę Armii Loary. Protestując przeciwko decyzji Ludwika XVIII o "oczyszczeniu armii z bonapartystów", Davout podał się do dymisji 24 lipca, a jego następcą został posłuszny Burbonom marszałek Macdonald. Latem i jesienią 1815 roku przeprowadził on rozformowanie i likwidację większości ocalałych z zagłady pułków.