Pamiątki wojen napoleońskich nad Kaczawą

A nad Kaczawą, nie szczędząc guzów,
Nauczył Blücher pływać Francuzów...
Ernst Moritz Arndt

  "Śląsk jest już wolny, wczoraj wypędziłem ostatnich Francuzów przez granicę do Saksonii" - informował w liście swą żonę 1 września 1813 r. głównodowodzący Armii Śląskiej feldmarszałek Gebhard Leberecht von Blücher. Wyparcie wojsk napoleońskich ze Śląska było efektem trzech stoczonych w ciągu kilku dni bitew: nad Kaczawą (Katzbach), pod Płakowicami (Plagwitz) i Gryfowem (Greiffenberg), z których ta pierwsza odegrała rolę kluczową. "Bitwa nad Kaczawą i jej znaczenie była jedną z najważniejszych" - głosił oficjalny komunikat sztabu armii sprzymierzonych po bitwie stoczonej 26 sierpnia 1813 r. między wojskami francuskimi marszałka Étienne Macdonalda i siłami prusko-rosyjskimi pod dowództwem Blüchera. Bitwa ta była pierwszym wielkim zwycięstwem pruskim w kampanii 1813 r., a jej główni bohaterowie: Blücher, Johann von Yorck, August von Gneisenau i rosyjski generał Fabian Osten-Sacken zyskali sobie w pamięci potomnych chwałę zwycięzców. Miały ją utrwalić dla przyszłych pokoleń pomniki ustawione na miejscu wydarzeń związanych z tą bitwą.
  Już w kilka zaledwie lat po bitwie nad Kaczawą, na wzgórzu Christianshöhe koło Bielowic (Bellwitzhof), stanął pierwszy pomnik upamiętniający to wydarzenie. Ufundowany przez króla Fryderyka Wilhelma III odsłonięty został w czwartą rocznicę bitwy 26 sierpnia 1817 r. przez Blüchera, Yorcka i Gneisenaua. Pomnik zaprojektował znany architekt niemiecki Karl Friedrich Schinkel (1781-1841, autor sławnego pomnika Kutuzowa, który dwa lata później stanął w Bolesławcu (Bunzlau). Pomnik koło Bielowic poświęcony był poległym w bitwie żołnierzom pruskim. Był to ustawiony na trójstopniowej piaskowcowej podstawie, żeliwny obelisk, zwieńczony żelaznym krzyżem. Obelisk ten został przez Schinkla zaprojektowany zgodnie z modnym wówczas stylem neogotyckim. Ściany cokołu, gdzie znalazły się pamiątkowe inskrypcje, były ozdobione neogotyckimi elementami architektonicznymi - zwieńczone wimpergami, ozdobione na narożach sterczynami. Na jednej ze ścian czworobocznego cokołu pod wieńcem laurowym wykuty został napis: Die gefallenen Helden ehrt dankbar König und Vaterland! Sie ruhen in Frieden an der Katzbach, den 26. August 1813 (Poległych bohaterów czci wdzięczny król i ojczyzna. Spoczywają w pokoju nad Kaczawą, 26 sierpnia 1813). Obok pomnika wzniesiono niewielki budynek tzw. Invalidenhaus, w którym zamieszkali dwaj inwalidzi wojenni opiekujący się obeliskiem. Dziś z pomnika, który został zniszczony po 1945 r., pozostały tylko resztki cokołu, a z Domu Inwalidów jedynie ruiny.
  W 1817 r. obchody rocznicy bitwy nad Kaczawą nie zakończyły się tylko odsłonięciem obelisku koło Bielowic. Jeszcze tego samego dnia, po uroczystościach na Christianshöhe, w pobliskich Warmątowicach (Eichholz) "trzy gwiazdy Prus": Blücher, Yorck i Gneisenau odsłonili kolejny pomnik. Tym razem został on zaprojektowany w stylu neoklasycystycznym, a w swej formie mógł nawiązywać do rzymskich ołtarzy ofiarnych lub też grobowców. Z opisów wiadomo, że na kamiennym prostopadłościanie owego "ołtarza" był umieszczony znicz z płomieniem. Na trzech ścianach znalazły się napisy: Zur Erinnerung an die Schlacht an der Katzbach am 26. August 1813 (Dla upamiętnienia bitwy nad Kaczawą 26 sierpnia 1813), Preussens Helden dankt Schlesien Rettung und Freiheit (Pruskim bohaterom zawdzięcza Śląsk ocalenie i wolność), Preussens drei Gestirn Blücher, Yorck und Gneisenau ehrt dankbar Mitwelt und Nachwelt (Trzy gwiazdy Prus, Blüchera, Yorcka i Gneisenaua, czczą z wdzięcznością współcześni i potomni). Podobnie jak obelisk bielowicki, również warmątowicki pomnik został po 1945 r. zniszczony.
  Upamiętnieniem bitwy nad Kaczawą zajmowały się nie tylko pruskie władze państwowe, ale także lokalne władze i właściciele ziemscy. 26 sierpnia 1817 r. upamiętnienie sławnej bitwy odnotowano również w Lipcach (Lindenbusch). Na pobliskim wzgórzu, właściciel tegoż majątku Carl von Unruh oddał do użytku pawilon widokowy z popiersiem Blüchera i tablicą poświęconą pamięci wojsk pruskich i rosyjskich.
  Jakiś czas po pierwszych obchodach bitwy kaczawskiej, na południowy zachód od Warmątowic, posadzono lipę Blüchera. Przez prawie 150 lat rosła ona w miejscu skąd feldmarszałek poprowadził decydujące natarcie pruskiej kawalerii. W miejscu tym stanęły później kolejne obiekty związane czy to z bitwą, czy z samym Blücherem, ale by zachować chronologię, opiszemy je dalej.
  Feldmarszałek "Naprzód!", jak nazywano Blüchera, stawał się z upływem lat symbolem nie tylko zwycięskiego oręża pruskiego, ale także związku Śląska z monarchią Hohenzollernów. Był on patronem licznych patriotyczno-państwowych uroczystości upamiętniających bitwę nad Kaczawą, i to jemu spośród wodzów koalicji antynapoleońskiej wystawiono w następnych dziesięcioleciach najwięcej pomników. Nazwa "Katzbach" uwieczniona została na jednym z nich, który stanął w 1841 r. w Lwówku Śląskim (Löwenberg), a wzniesiony został z inicjatywy gen. Augusta von Nostitza (dawnego adiutanta Blüchera) na Wzgórzu Kombatantów (Buchholz). Pomnik został umieszczony w centrum małego placu i składał się z ustawionego na wysokim, czworokątnym cokole marmurowego popiersia Blüchera podarowanego miastu przez króla Fryderyka Wilhelma IV. Na cokole wykuty został napis: DEM SIEGER DER KATZBACH (ZWYCIĘZCY ZNAD KACZAWY). Autorem tego pomnika był znany berliński rzeźbiarz Christian David von Rauch, a uroczystość jego odsłonięcia zbiegła się z obchodzonym ku czci feldmarszałka corocznie 30 sierpnia tradycyjnym Blücherfest. W 1913 r. po obu stronach pomnika ustawiono dwie armaty. Po 1945 r. monument z Buchholz został zwalony i zdewastowany. Zachowało się jedynie uszkodzone popiersie (a właściwie sama głowa Blüchera), które jest obecnie przechowywane w Muzeum w Lwówku Śląskim.

  Kolejny impuls dla inicjatyw upamiętniających bitwę nad Kaczawą dała zbliżająca się setna rocznica wojny 1813 r. Obchodzono ją w szczególnej atmosferze zbliżającego się kolejnego konfliktu z Francją. Wszelkie wspomnienia tryumfu wojsk pruskich nad Napoleonem były wówczas przychylnie widziane jako zgodne z oficjalną propagandą kajzerowskich Niemiec. Służyły tym wspomnieniom nie tylko monumenty, wiece miejscowej ludności i poświęcanie bohaterom wydarzeń z 1813 r. szkół, parków i budynków użyteczności publicznej.
Jeszcze zanim rozpoczęły się uroczystości 100-lecia "wojny wyzwoleńczej" 1813 r., zapewne pod koniec XIX lub w początkach XX w., okazała grupa skalna w rejonie Przełączki, znana do tej pory jako Husyckie Skały (Kutschenstein) została ochrzczona nową nazwą: Kamień Blüchera. Na kamieniu ustawiono odlaną z żeliwa rzeźbę przedstawiająca orła zrywającego się do lotu, a poniżej wykuto napis: KATZBACH BLÜCHER 1813. Orzeł nie zachował się do naszych czasów (zniszczony po 1945 r.), a 20-metrowe urwisko ogrodzone jest metalową barierką, skąd można podziwiać zalesione zbocza Sokolika, i ledwo widoczne ślady napisów na "kamieniu Blüchera".
  Swoistym centrum upamiętnienia bitwy nad Kaczawą stała się w początkach XX wieku miejscowość Dunino (Dohnau). Pierwszy pomnik poświęcony wydarzeniom z 26 sierpnia 1813 r. odsłonięto tam w 1908 r., rok później utworzono w Duninie Muzeum Bitwy nad Kaczawą w którym przechowywano różne pamiątki związane z bitwą i jej uczestnikami.
  Pomnik z 1908 r. zlokalizowany został na nadrzecznym wale u ujścia Nysy Szalonej (Wütende Niesse) do Kaczawy. Jest to zbudowany z częściowo ociosanych kamiennych bloków masywny, czworoboczny monument, ozdobiony na narożach i szczycie zebranymi z pobojowiska armatnimi kulami. Z przodu pomnika umieszczono dwie tablice z brązu, przedzielone krzyżem z kul karabinowych. Napis na górnej tablicy głosił: Bei Gelegenheit der Flussregulierung im Jahre 1908 errichtet zum Andenken an die Schlacht an der Kaztbach am 26. August 1813 (Przy okazji regulacji rzeki w roku 1908 wzniesiony dla upamiętnienia bitwy nad Kaczawą 26 sierpnia 1813). Na dolnej tablicy znajdował się dłuższy tekst dotyczący samej bitwy. Z kolei po przeciwległej stronie pomnika umieszczono tablicę z fragmentem wiersza Ernsta Moritza Arndta "Pieśń o feldmarszałku":

Am Wasser der Katzbach er sich auch hat bewhärt,
Da hat er den Franzosen das Schwimmen gelehrt:
Fahrt wohl, ihr Franzosen, zur Ostsee hinab!
Und nehmt ohne Hosen, den Walfisch zum Grab.

(A nad Kaczawą, nie szczędząc guzów,
Nauczył Blücher pływać Francuzów:
Płyńcie Francuzy, bez portek w dal!
Niech was wieloryb połknie wśród fal)

Pomnik odsłonięty został 21 maja 1908 r. Dzięki swej solidnej budowie przetrwał ostatnie półwiecze, jednak po 1945 r. stracił zarówno tablice, jak i zdobiące go armatnie kule. Dopiero w ostatnich latach, przy okazji organizacji I Biwaku Historycznego w Warmątowicach pomnik został odnowiony i ponownie odsłonięty 23 sierpnia 1996 r. Na czterech ścianach znalazły się nowe granitowe tablice w językach polskim, francuskim, rosyjskim i niemieckim z napisem: "PAMIĘCI POLEGŁYCH W BITWIE NAD KACZAWĄ 26 VIII 1813. RENOWACJA GMINA KROTOSZYCE 1996".   W kolejną rocznicę bitwy nad Kaczawą, w roku 1909, w centrum Dunina, w specjalnie w tym celu wzniesionym budynku, otwarto poświecone temu wydarzeniu Muzeum. Napis nad wejściem głosił: Museum für Erinnerungen an die Schlacht an der Katzbach. Powyżej znajdował się wizerunek Żelaznego Krzyża, który był symbolem tej wojny. W muzeum eksponowano liczne elementy uzbrojenia, umundurowania, dokumenty oraz pamiątki. Po 1945 r. zbiory muzeum zostały rozgrabione i najprawdopodobniej zniszczone. Obecnie, dzięki inicjatywie Muzeum Okręgowego w Legnicy, w odremontowanym budynku ponownie można oglądać ekspozycje pamiątek związanych z bitwą nad Kaczawą. Obok wejścia ustawiono kamień z napisem: MUZEUM BITWY NAD KACZAWĄ 26 VIII 1813. Na ścianie budynku została wmurowana tablica w języku polskim i niemieckim informująca o inicjatywie gminy Krotoszyce i Towarzystwa Przyjaciół gminy Krotoszyce o uruchomieniu po 50 latach przerwy Muzeum Bitwy nad Kaczawą oraz renowacji i ponownym ustawieniu obelisków upamiętniających walki 1813 r.

Zachowane uszkodzone popiersie (a właściwie sama głowa Blüchera), które jest obecnie przechowywane w Muzeum w Lwówku Śląskim (Löwenberg)
Die erhaltene, beschädigte Büste (eigentlich nur der Kopf), welche im Museum in Löwenberg aufbewahrt wird.

Pomnik z 1908 r. zlokalizowany na nadrzecznym wale u ujścia Nysy Szalonej (Wütende Niesse) do Kaczawy (Katzbach)
Das Denkmal von 1908, was auf dem Damm bei der Mündung der Wütenden Neiße in die Katzbach aufgestellt wurde.

Muzeum Bitwy nad Kaczawą
Das Museum der Schlacht an der Katzbach

Tablica przed Muzeum Bitwy nad Kaczawą
Die Tafel vor dem Museum der Schlacht an der Katzbach

Wraz ze zbliżaniem się obchodów stulecia wojny 1813 przybywało inicjatyw mających na celu przypomnienie bohaterów wojny wyzwoleńczej. W 1912 r. z inicjatywy legnickiego oddziału Riesengebrigsverein, opodal Warmątowic, pod lipą Blüchera stanęła ławka pamiątkowa z poświęconą mu tablicą. Napis głosił: Wanderer, weleist du hier im Schatten der treulichen Linde, denk an Blücher, den Held, welcher den Macdonald schlug (Wędrowcze, przebywając tu, w cieniu wiernej lipy, pomyśl o Blücherze, bohaterze, który pobił Macdonalda). Podobnie, jak większość obiektów związanych z wojną 1813 r., ławka została zniszczona po 1945 r.
  Rok później, już w trakcie obchodów stulecia wojny wyzwoleńczej (Befreiungskriege), pod lipą Blüchera odsłonięty został kamienny obelisk ufundowany przez weteranów wojennych z Małuszowa - Przybyłowic (Malitsch - Triebelowitz). Po obu stronach obelisku znalazły się napisy: Gott half hier im heissen Kampfe am 26. August dem Fürsten Blücher und seinem treuen Heere (Bóg pomógł tu w zażartej walce 26 sierpnia 1813 księciu Blücherowi i jego wiernej armii) oraz 1813-1913. Nachwelt, gedenke stets das Treuspruch deinen Väter: Mit Gott für König und Vaterland! Bei der hundertjährigen Wiederkehr des Jahres der Katzbachschlacht setzt unter die alte Blücherlinde dieses der Kriegerverein (Malitsch - Triebelowitz). (1813-1913. Potomni, pamiętajcie zawsze przysięgę wierności waszych przodków. Z Bogiem za króla i ojczyznę! Z okazji obchodów setnej rocznicy bitwy nad Kaczawą pod starą lipą Blüchera kładzie ten kamień Związek Żołnierski z Małuszowa - Przybyłowic. Pomnik ów podzielił losy ławki Blüchera i został zniszczony po 1945 r. Natomiast lipa została ścięta w latach 60-tych XX w.
  Kolejny pomnik, przy okazji obchodów stulecia wojny 1813, został odsłonięty 26 sierpnia 1913 w Legnicy i upamiętniał wszystkich ważniejszych dowódców sił sprzymierzonych z bitwy nad Kaczawą: Blüchera, Yorcka, Gneisenaua i Osten-Sackena. Na czterech cokołach wokół fontanny na Wilhelmsplatz (pl. Wolności) ustawiono popiersia z brązu autorstwa Ernsta Segera. Na każdym z cokołów znalazły się nazwiska dowódców i sentencje: BLÜCHER. ER ÜBERWAND NAPOLEON (BLÜCHER. ON POKONAŁ NAPOLEONA), YORCK. ER FÜRCHTE DAS SCHWERT (YORCK. ON WIÓDŁ MIECZ), GNEISENAU. ER GAB DEN RAT (GNEISENAU. ON UDZIELAŁ RAD), SACKEN. ER WAR DER TREUE RUSSISCHE VERBÜNDETE. (SACKEN. ON BYŁ WIERNYM ROSYJSKIM SOJUSZNIKIEM).
  W tym samym 1913 r. z inicjatywy legnickiego Towarzystwa Historii i Starożytności (Geschichst - und Altertums-Verein) w najważniejszych miejscach pola bitwy nad Kaczawą stanęło 11 identycznych obelisków. Wykonane ze sztucznego kamienia o ponad dwumetrowej wysokości, ozdobione były u szczytu płaskorzeźbionym wizerunkiem Żelaznego Krzyża i napisem: SCHLACHT AN DER KATZBACH (BITWA NAD KACZAWĄ). Poniżej, na każdym z obelisków, znajdował się odmienny opis wydarzeń związanych z danym miejscem.
  Obeliski te stanęły w następujących punktach pola bitwy - w Bielowicach dwa: jeden przy drodze do Brachowa (Brechelshof), drugi obok Christianshöhe, w Brachowie również dwa, następny w Janowicach Dużych (Janowitz, 1937 Blüchersfelde), w Krajowie (Krayn) kolejne dwa: pierwszy przy drodze, drugi przy moście na Nysie Szalonej, po jednym w Krotoszycach (Kroitsch), Smokowicach (Schmogwitz), Warmątowicach, i Winnicy (Weinberg).

Bielowice. Oba oryginalne obeliski zostały usunięte po 1945 r. Jeden z nich przewrócono, drugi rozbito. Ich zachowane fragmenty w 1996 r. wyeksponowano obok Muzeum Bitwy nad Kaczawą w Duninie. Rok później ustawiono piaskowcowe repliki obelisków. Były one w odróżnieniu od oryginału dwustronne. Z jednej strony umieszczono Żelazny Krzyż i napis SCHLACHT AN DER KATZBACH 26.08.1813 oraz tablicę z opisem wydarzeń w języku niemieckim: Zwischen Bellwitzhof und Taubenberg formierte Blücher seine Truppen zum Angriff in Richtung Gross Jänowitz. Po drugiej stronie znalazła się "cyfra cesarska" czyli pod cesarską koroną inicjał N, napis BITWA NAD KACZAWĄ 26.08.1813 i analogiczny opis wydarzeń w języku polskim: Między Bielowicami a Gołębim Wzgórzem Blücher uformował swoje wojsko do ataku w kirunku (sic!) Janowic Dużych.
Drugi obelisk, ustawiony na Gołębim Wzgórzu, identyczny w kształcie do poprzedniego, różni się jedynie opisem na tablicy wydarzeń: Preußische und russische Artillerie besetzte Taubenberg, während östlich davon Sackens Korps und westlich Yorks Korps Aufstellung nahmen. (Gołębie Wzgórze zajmowała artyleria pruska i rosyjska. Na wschód od niego rozlokowany był korpus Sackena a na zachód korpus Yorcka) .

Bielowice (Bellwitzhof) - replika obelisku z 1913 r.
Bellwitzhof - die Replik des Obelisken von 1913

Bielowice (Bellwitzhof) - Gołębia Góra, replika obelisku z 1913 r.
Bellwitzhof - Taubenberg, die Replik des Obelisken von 1913

Brachów. Obydwa oryginalne obeliski zostały zniszczone po 1945 r. Jeden z nich wrzucony do Zbiornika Słup, dziś zalany jest wodą. Replika jednego z pomników ustawiona została w 1997 r. przy skrzyżowaniu obok drogi do Bielowic. Wygląd identyczny, jak obelisków z Bielowic. Odróżnia go tylko opis wydarzeń, które upamiętnia: In seinem Quartier, im Schloß Brechelshof, erhält Blücher die Nachricht vom Ankommen der Franzosen. Nach der Schlacht diente das Schloß als Lazarett. (Na kwaterze w pobliskim pałacu w Brachowie Blücher otrzymał meldunek o zbliżaniu się Francuzów. Po bitwie pałac służył jako lazaret).

Brachów (Brechelshof) - replika obelisku z 1913 r.
Brechelshof - die Replik des Obelisken von 1913

Janowice Duże. Jeden z trzech do dziś zachowanych oryginalnych obelisków. Po 1945 pomnik przewrócony i uszkodzony. Pierwotnie stał przy drodze do Krajowa, w 1997 roku ustawiony kilkaset metrów od tego miejsca. Jednostronny, uszkodzony w górnej części. Pierwotny napis zakryty przez dwujęzyczną tablicę z opisem wydarzeń: Auf diesem Wege drang das 2 französische Kavallerie Korps unter Divisionsgeneral Sebastiani vor Nachdem er die Hochebene bei Jänowitz erreichte begann die Schlacht. (Tą drogą maszerował II Korpus Kawalerii francuskiej generała Sebastianiego, który po wyjściu na Płaskowyż Janowicki rozpoczą (sic!) bitwę).

Janowice Duże (Janowitz, 1937 Blüchersfelde) - autentyczny obelisk z 1913 r.
Janowitz, 1937 Blüchersfelde - der Obelisk von 1913 (Original)

Krajów. Pierwotnie ustawiono tu dwa obeliski. Pierwszy z nich, stojący przy drodze do Łaźnik, został zniszczony, drugi - znajdujący się przy moście na Nysie Szalonej - przewrócony, ustawiony ponownie w 1997 r. Z przodu kuty napis z opisem wydarzeń: Hier durchschritten die Franzosen die Wütende Neisse und drangen durch die Hohlwege auf die Hochebene östlich des Flusses. Von dort wurden sie durch die Korps Yorck und Sacken geschlagen und von hier gen überliegende Höhe über den Fluss zurück getrieben. Rok później, dzięki fundacji rodziny von Schweinitz, z tyłu obelisku umieszczono tablicę z czarnego kamienia z polskim tłumaczeniem pierwotnego tekstu: W tym miejscu Francuzi przekroczyli Nysę Szaloną i stąd poprzez parowy parli na pobliski płaskowyż. Pobici i ścigani przez korpusy Yorcka i Sackena tutaj ponownie przeprawili się na drugi brzeg rzeki.

Krajów (Krayn) - autentyczny obelisk z 1913 r.
Krayn - der Obelisk von 1913 (Original)

Krotoszyce. Obelisk wystawiony w 1913 r. zniszczony został po 1945 r. Obecnie nie posiada repliki.

Smokowice. Podzielił losy pomnika z Krotoszyc. Również nie posiada repliki.

Warmątowice. Kolejny autentyczny obelisk z 1913 r. Po 1945 r. przewrócony i rozbity. Pierwotnie stał przed pałacowym lamusem, w sierpniu 1996 r. został odnowiony i ustawiony w innym miejscu, w centrum wsi. Oprócz wspólnych dla wszystkich obelisków elementów zawiera kuty opis wydarzeń w języku niemieckim: Eichholz war am 26. August vom russischen Korps Sacken besetzt. Am 27. August wurde es das Hauptquartier Blüchers. Am 26. August feierten Blücher, Gneisenau und Yorck hier den Sieg, a z drugiej strony czarną kamienną tablicę z polskim tłumaczeniem: 26 sierpnia 1813 r. Warmątowice zostały zajęte przez rosyjski korpus Sackena. 27 sierpnia 1813 r. mieściła się tu główna kwatera Blüchera, który z Yorckiem i Gneisenauem czcił swoje zwycięstwo w pałacowym parku.

Warmątowice (Eichholz) - autentyczny obelisk z 1913 r.
Eichholz - der Obelisk von 1913 (Original)

Winnica. Pierwowzór obelisku stał przy polnej drodze na Krowie Wzgórze. Po 1945 r. rozbity, jego zachowane szczątki eksponowano w 1993 r. w Muzeum Okręgowym w Legnicy przy okazji wystawy "Legnica i Śląsk w dobie wojen napoleońskich". Potem, podobnie jak pozostałości obelisków z Bielowic, został wyeksponowany przed Muzeum Bitwy nad Kaczawą w Duninie. W 1997 r. jedną z czterech replik obelisków ustawiono także w Winnicy, w miejscu nieco oddalonym od pierwotnego. Po obu stronach pomnika czarne kamienne tablice upamiętniające wydarzenia, które miały tu miejsce: Von dieser Stelle aus beschoß die französische Artillerie die preußischen Positionen, die sich in der Gegend von Kuhberg befanden. Vom Kuhberg aus befahl gegen Nachmittag Blücher die Franzosen anzugreifen. (Z tego miejsca artyleria francuska ostrzeliwała pruskie pozycje znajdujące się w rejonie Krowiego Wzgórza, z którego w godzinach popołudniowych Blücher wydał rozkaz do generalnego ataku na Francuzów).

Winnica (Weinberg) - replika obelisku z 1913 r.
Weinberg - die Replik des Obelisken von 1913

Zbiornik Słup, do którego wrzucono jeden z obelisków z Brachowa (Brechelshof)
Der Stausee Słup, wo einer der Obelisken aus Brechelshof eingeworfen wurde

 

 

 

Szczątki trzech obelisków w pobliżu Muzeum Bitwy Kaczawskiej w Duninie (dwa z Bielowic i jeden z Winnicy)
Die Trümmer der drei Obelisken in der Nähe des Museums der Schlacht an der Katzbach (zwei aus Bielowice und einer aus Winnica

  W chwili obecnej, na kaczawskim polu bitwy stoi siedem z jedenastu pierwotnie wystawionych obelisków upamiętniających wydarzenia 1813 r. Trzy z nich to autentyczne, wzniesione w 1913 pomniki, (Janowice Duże, Krajów, Warmątowice), cztery kolejne to repliki ustawione w 1997 r. (dwa w Bielowicach, po jednym w Brachowie i Winnicy). Całkowicie zniszczone zostały obeliski z Krotoszyc, Smokowic i Brachowa, a szczątki trzech innych znajdują się w pobliżu Muzeum Bitwy Kaczawskiej w Duninie (dwa z Bielowic i jeden z Winnicy). Biorąc pod uwagę zawirowania towarzyszące historii tych pomników, należy stwierdzić, że po prawie dwustu latach od upamiętnianych przez nie wydarzeń, to i tak sporo.
  Ostatnim, godnym odnotowania, obiektem upamiętniającym bitwę kaczawską jest kamień pamiątkowy ufundowany przez rodzinę von Schweinitz, który w 1998 r. stanął przy wjeździe do pałacu w Krajowie. Na przydrożnym, granitowym głazie przytwierdzono tablicę z czarnego kamienia, na którym wykuto napis: Podczas bitwy 26.08.1813 r. w pałacu w Krajowie znajdowała się główna kwatera dowódcy wojsk francuskich marszałka MacDonalda oraz polowy szpital. Während der Schlacht 26.08.1813 befanden sich das Hauptquartier des Kommandanten der französischen Truppen - Marschall MacDonald und ein Lazarett im Schloss Krayn. Gestiftet von der Familie v. Schweinitz.
  W walkach u ujścia Nysy Szalonej do Kaczawy poległo lub zmarło potem z ran tysiące żołnierzy francuskich, pruskich i rosyjskich. Uderza zatem fakt, że wśród pomników zwycięskich wodzów i pruskiej chwały, jakoś nie poświęca się im zbyt wiele miejsca. Nie wiemy nawet, gdzie zostali pochowani. Być może miejsca masowych grobów przetrwały w miejscowej tradycji, ale prawdopodobnie nieudokumentowana zaginęła ona wraz z kataklizmem II wojny światowej.
  Pole bitwy nad Kaczawą jest chyba najlepiej upamiętnionym tego typu miejscem na ziemiach dzisiejszej Polski. Nigdzie indziej, nawet w okolicach Raszyna, nie stanęło tak wiele pomników, które nawiązywałyby do wydarzeń epoki napoleońskiej. Nie jest to, co zrozumiałe, zasługą Polaków, którzy osiadłszy tam po II wojnie światowej, raczej starali się zatrzeć ślady pruskiej chwały niż o niej pamiętać. Wiele z pomników bezpowrotnie zniknęło i zapewne nigdy nie wróci na dawne miejsce. Warto jednak zwrócić uwagę na pojawiające się w ostatnich latach polsko-niemieckie inicjatywy, których efektem jest powrót niektórych obiektów na swoje miejsce. Wszak pomnik niczemu nie zawinił, o czym niestety wielokrotnie zapominano w latach Polski Ludowej.

Apacz & Castiglione
Zdjęcia: Przemek Zocik/Dorjan
Specjalne podziękowania dla Kampa za pomoc w rozszyfrowaniu niemieckich napisów na obeliskach