ŚMIERĆ KUTUZOWA

Artykuł jest fragmentem książki Mariusza Olczaka "Kampania 1813 r.", która ukazała się w miesiącu lipcu 2004 nakładem wydawnictwa Oppidum, 550 stron, oprawa twarda.

Michał Iłłarionowicz Goleniszczew-Kutuzow książę Smoleński w Chojnowie został przywitany przez ludność girlandami z róż. Już tutaj Kutuzow źle się poczuł. Pod koniec dnia wysłał swojego adiutanta Montrezora, aby przez kamerdynera dostarczył mu butelkę wódki. Do Bolesławca Kutuzow przybył konno 18 kwietnia o godzinie 16.30 ¹ , w towarzystwie cara Aleksandra I, szwedzkiego oraz angielskiego posła lorda Williama Schaw Cathcarta, a także całego sztabu. W momencie przybycia Kutuzow wydał szereg dyspozycji, w tym także odnoszących się do sytuacji w okolicach Warszawy. ² 19 kwietnia wszyscy dostojnicy wzięli udział wraz z przybyłym Wielkim Księciem Konstantym w nabożeństwie prawosławnym odprawionym w szkole ewangelickiej, ³ a po południu wyruszyli w dalszą drogę w kierunku Lubania. Jednak po paru kilometrach Kutuzow zmuszony był zawrócić do Bolesławca z powodu silnej gorączki. Zatrzymał się w domu należącym wtedy do handlarza solą, majora Fryderyka von Mark, na rogu dzisiejszych ulic Kutuzowa i 1 Maja. Towarzyszący mu hetman kozacki Matwiej Płatow zamieszkał u dra Wislizenusa w kamienicy szkolnej w Rynku, zaś angielski poseł - w posiadłości radnego Gläsera przy Górnym Młynie. Po przyjęciu lekarstw poczuł się lepiej tak, że rozpoczął przygotowania do wyjazdu w kierunku Drezna. W ostatnim jednak momencie, tuż przed wyruszeniem poczuł się znów źle i postanowił zatrzymać się w mieście dłużej. Car rozkazał, aby część oficerów sztabu pozostała przy Kutuzowie, w tym m.in. książę Wołkoński i gen. piechoty Karol Fryderyk von Toll. ⁴
20 kwietnia do leżącego już w łóżku Kutuzowa przybył goniec z wiadomością o zajęciu twierdzy Toruń i kluczami do tej twierdzy. Wedle rosyjskich źródeł miał on nadal pracować, kierować armią i wymieniać korespondencję z carem. Wiemy jednak, że nie miał już wpływu na bieg wydarzeń, a car starał się odsuwać chorego od dowodzenia. Feldmarszałek starał się do końca mieć wpływ na bieg wypadków wojennych. 18 kwietnia wysłał ostatni list skierował do swojego następcy Wittgensteina, któremu udzielał rad taktycznych. Pisał w nim: Gdy nieprzyjaciele ruszą z Frankonii i Erfurtu na Drezno, wówczas bez najmniejszej wątpliwości wicekról dokona dywersji z Magdeburga na Berlin. W tym wypadku, nie zwracając na jego ruchy żadnej uwagi, zechciejcie myśleć tylko o połączeniu z Blücherem i z główną naszą armią. ⁵ 22 kwietnia pisał do cara Aleksandra: z dnia na dzień słabnę. Ja w żaden sposób nie mogę jechać dalej, nawet w karecie. Przede wszystkim należy starać się jak tylko można najszybciej przeprawić armię za Łabę. ⁶
Tegoż dnia popołudniu chorego na tyfus marszałka, odwiedził król pruski Fryderyk Wilhelm III (1797-1840), który jeszcze kilka dni wcześniej 14 kwietnia udekorował Kutuzowa najwyższym pruskim odznaczeniem Orderem Czarnego Orła. Tak o jego przyjeździe informowała "Gazeta Warszawska" z 1 maja 1813 r.: Z Wrocławia 26 kwietnia. Dnia 22 b.m. Król Jegomość poiechał do Drezna; udał się tamże Kanclerz Stanu Baron Hardenberg. Dnia tegoż przybywszy Król do Buntzlau odwiedził chorego Xcia Kutuzowa-Smoleńskiego, który, iak się spodziewano, d. 23 udać się miał daley.
Z Haynau piszą pod dniem 18 b.m. że i tam miano szczęście oglądać N. Cesarza Alexandra. przybył tam konno dniem 16 po południu z Lüben, a d. 17 był na woyskowey paradzie i nabożeństwie w przytomności Xcia Kutuzowa, Hetmana Kozaków Hrabiego Płatowa i Posła Angielskiego. D. 18 N. Cesarz wyiechał z Haynau. ⁷
23 kwietnia kiedy już z trudnością utrzymywał w ręku pióro Kutuzow napisał ostatni przedśmiertny list skierowany do swojej żony, której komunikował: Piszę do ciebie, mój przyjacielu, pierwszy raz ciężką ręką, czym ty możesz się zdziwić, a być może i zmartwić - choroba taka, że w prawej ręce odjęła mi czucie. ... teraz posyłam 10 tysięcy talarów na opłatę długów, 3 tysiące Annuszce i 3 tysiące Paraszence ... Ty możesz spodziewać się ode mnie jeszcze. Ja oddaliłem się od cara; teraz jest on w Dreźnie, a ja ponad 17 mil od niego. Przy mnie mieszka Willy; i król, przejeżdżając zostawił swojego lekarza przybocznego. We Wrocławiu przy małych wielkich książętach i przy książętach mieszka Hufeland, któremu także nakazano tutaj przybyć, mam nadzieję, przyjedzie on jutro. Jest to Frank ⁸ zachodnich Niemiec. Wybacz, mój przyjacielu. ⁹
Faktycznie Fryderyk Wilhelm III widząc zły stan Kutuzowa przysłał mu z Wrocławia radcę dworu Krzysztofa Wilhelma Hufelanda, odpowiedzialnego od tej chwili za opiekę nad Kutuzowem. Kilka tygodni wcześniej król przysłał Hufelanda do chorego we Wrocławiu na podagrę Steina. Ratowali Kutuzowa także inni lekarze: pruski królewski lekarz przyboczny - dr Wiebel, carski - dr Jakub von Willy, bolesławiecki - dr Jan Gottlob Wislizenus ¹⁰ i rosyjski lekarz A. Małachow. Pomimo ich wysiłków dzień za dniem chory słabł, a prawą rękę unieruchomił ostatecznie paraliż.
Książę Wołkoński, aby być na bieżąco informowany o stanie zdrowia Kutuzowa rozkazał ppłk Brozinowi sporządzanie regularnych raportów i przesyłanie ich do sztabu. ¹¹
O ostatnich dniach i godzinach Kutuzowa pisał między innymi jego adiutant Skobieliew. ¹² Dwa dni przed śmiercią Kutuzow stracił już świadomość. Ciężki stan głównodowodzącego starano się ukryć przed wojskiem, aby nie zasiać do defetyzmu w szeregach. Dom przez cały czas pobytu Kutuzowa był pilnowany i chroniony przez kozaków Płatowa. Ograniczono dostęp do chorego, a nawet po jego śmierci wysyłano do wojska rozkazy w jego imieniu. Ukazywały się informacje, że Kutuzow będąc w głównej kwaterze w Dreźnie miał przekazać dziennik wydarzeń wojennych z 11-24 kwietnia. Inny z rozkazów opublikowano w "Gazecie Warszawskiej" z dnia 1 maja 1813 r. "Z Haynau, kwatery Xięcia Kutuzowa-Smoleńskiego nadesłano pod d. 16 b.m. drukowany w Kaliszu N. Cesarza Rossyyskiego następujący rozkaz do woyska!". ¹³
O chorobie Kutuzowa dowiedzieli się szybko mieszkańcy miasta, którzy wyłożyli słomą ulicę przy domu von Marka, aby stłumić odgłosy przejeżdżających powozów i koni. Podobnie ufundowali nagrodę dla lekarzy w wysokości 1000 talarów za wyleczenie Kutuzowa. ¹⁴ Na nic zdały się wysiłki lekarzy. Dnia 16/28 kwietnia wieczorem o 2135, Kutuzow umarł przeżywszy 72 lata, w pokoju na pierwszym piętrze. ¹⁵ O śmierci feldmarszałka zawiadomił księcia Piotra M. Wołkońskiego szef kancelarii wojennej Kutuzowa E.B. Fuchs, który podał dokładną godzinę jego śmierci. ¹⁶ Po dziewięciu dniach od śmierci car Aleksander I napisał z Drezna do wdowy zapowiadając wzniesienie na cześć feldmarszałka pomnika.
Ze znacznym opóźnieniem dowiedziała się o śmierci Kutuzowa prasa. Pierwsze informacje w "Gazecie Warszawskiej" ukazały się dopiero dnia 11 maja. Były to krótkie notatki powtarzane za prasą berlińską: Xiążę Kutuzow bardzo choruje w Bunzlau na nerwową gorączkę. Rany iego otworzyły się. Nieco dalej uzupełniono: Xiążę Kutuzow-Smoleński zakończył chwalebne swe życie w Bunzlau dnia 28 Kwietnia. Zabrała nam go febra nerwowa. ¹⁷
W dodatku do tegoż numeru uzupełniono tę pierwszą informacją uzyskaną od korespondenta z Wrocławia: Z Wrocławia 5 Maia. Dzisieysza nasza gazeta donosi z Bunzlau pod d. 3. b.m. co następuie: Dnia 28 Kwietnia wieczorem o godzinie 6tey zszedł tu z tego świata z 70 roku życia, pomimo wszelkiey pomocy lekarskiey, Xiążę Kutuzow-Smoleński, Cesarsko-Rossyyski Jenerał-feldmarszałek, równie wielki iako Wódz i iako Człowiek. Zwłoki iego namaszczone, ozdobione wszystkiemi orderami, wystawione są w mieszkaniu iego w paradney trumnie przy straży woyskowey. Oczekuią ieszcze na rozkaz Cesarza względem mieysca, do którego zwłoki maią bydź wiezione. Pewna znakomita Dama uwieńczyła skronie iego wieńcem wawrzynowym, co na Rossyianach wielkie sprawiło wrażenie. ¹⁸
Ciało zmarłego na miejscu zostało zabalsamowane przez Willy'ego i Wislizenusa. Wydobyto z niego wnętrzności, posmarowano aromatycznymi ziołami i eteryczną tynkturą. Zabezpieczono lakiem przed gniciem niektóre części ciała. Specjalista z Legnicy Ingermann ¹⁹ umodelował twarz Kutuzowa. Zwłoki wystawiono następnie na trybunie na widok publiczny, przykryte szklaną kopułą wraz z licznymi orderami. Krótko potem członkowie sztabu i adiutanci Kutuzowa ²⁰ na czele z gen. Kaissarowem zarządzili dalszy marsz, a wcześniej postanowili o wzniesieniu tu pomnika, wykonanego przez miejscowego mistrza J. M. Böhma Młodszego, ²¹ a latem 1813 r. zniszczonego przez będące w ofensywie wojska francuskie.
Samą śmierć Kutuzowa miano trzymać w tajemnicy przed żołnierzami, aby nie osłabić ducha bojowego. Pisał nawet o tym 3 maja 1813 r. angielski poseł przy sztabie koalicjantów gen. Robert Wilson: Śmierć marszałka jest trzymana w tajemnicy. ²²
Dnia 9 maja 1813 r. w wykonanej przez miejscowego mistrza Augusta Jenke trumnie z cyny, przewieziono ciało wraz z sercem w srebrnej kapsule, ²³ w uroczystej procesji dzisiejszymi ulicami Chopina, Zacisze, Prusa do Szprotawy i dalej do Petersburga, przez Mitawę, Rygę i Narwę. ²⁴ Translacja była bardzo uroczysta. Sarkofag ciągnęło 6 koni, za którymi jechała książęca karoca, dalej szła służba, pop, władze miasta i uczniowie bolesławieckich szkół obu wyznań. Przy dźwiękach dzwonów szli miejscowi duchowni wraz z popem, a za nimi strzelcy w uniformach. Śpiewano pieśń "Jezus moją wiarą", a na koniec pożegnał Kutuzowa pop Piotr Jakobiński z Kijowa. Magistrat i rajcy towarzyszyli procesji aż do posiadłości Kobeltsa na skraju miasta. Kapitan Tomasz Łuszczewski - adiutant gen. Woyczyńskiego podawał nieco nieściśle w swoim liście do króla saskiego Fryderyka Augusta z 14 czerwca 1813 r., że "Ciało Kutuzowa zostało przewiezione do Moskwy w eskorcie 100 kozaków gwardii".
W tym samym dniu, kiedy przewożono trumnę z ciałem Kutuzowa od strony Saksonii nadjechały rosyjskie powozy wycofujące się z Saksonii. Spowodowało to niemałą konsternację wśród mieszkańców. Z dnia na dzień wozów tych było coraz więcej, podobnie, jak przegranych bitew przez wojska koalicji.
Od strony ul. 1 Maja - na zamurowanym oknie pokoju, w którym zmarł Kutuzow - w 100 rocznicę śmierci została wmurowana niewielka kamienna płyta z datą śmierci i nazwiskiem marszałka. IN DIESEM HAUSE STARB FÜRST KUTUSOW AM 28. APRIL 1813. Dnia 20 marca 1813 r. nocował w tym budynku książę Wilhelm Pruski (1783-1851) brat króla pruskiego. Z kolei 27 maja 1813 r. zatrzymał się tu towarzyszący Napoleonowi Maret książę Bassano. W czerwcu kwaterował dowódca VI Korpusu marszałek Marmont. 9 sierpnia 1813 r. odwiedziła dom śmierci swego ojca córka Kutuzowa. 9 maja 1913 r. pod pomnikiem odprawił nabożeństwo prawosławne kapelan rosyjskiego ambasadora z Berlina, który ze swoim pomocnikiem specjalnie przyjechał tutaj w tym celu. W lutym 1945 r., przed budynkiem, odbyła się defilada zwycięstwa wojsk sowieckich. Po wojnie zorganizowano tu Muzeum Kutuzowa, w którym eksponowano pamiątki nie tylko z czasów napoleońskich, ale także z ostatniej wojny. Można było zobaczyć mundury i broń z ostatnich 200 lat, przedmioty należące do Kutuzowa oraz te, które znajdowały się w pokoju jego śmierci. Wszystkie eksponaty, wraz z kroniką miasta Jana Bergemanna, zostały wywiezione do Rosji przez wyjeżdżające oddziały wojskowe. Ciało Kutuzowa w 1813 r. spoczęło w soborze Kazańskim. Uroczystości miały niezwykle odświętny charakter. Dowództwo wydało odpowiedni rozkaz dla garnizonu petersburskiego do organizowania parady dla powitania zwłok Kutuzowa. Zarówno w rozkazie tym, jak i relacjach prasy była mowa o ciele Kutuzowa, a nie o ciele i sercu. ²⁵ Przed soborem stanęły później pomniki: Kutuzowa i jego następcy Barclaya de Tolly. Na jego grobowcu umieszczono wojenna trofea: 107 znaków i sztandarów zdobytych przez Rosjan, w tym proporzec jednego polskiego pułku strzelców konnych. Są tam również klucze do zdobytych twierdz, w tym Częstochowy, Torunia, Zamościa, Modlina oraz miast Warszawy i Gdańska. ²⁶

POMNIKI KUTUZOWA. Kiedy dnia 25 maja 1813 r. Napoleon wjechał do Bolesławca na czele swojej gwardii z miejsca spytał czy jest to miasto, w którym zmarł Kutuzow. Zapytał również, czy odsłonięto tutaj pomnik na jego cześć. Kiedy usłyszał, że nie ma żadnej pamiątki po Kutuzowie, stwierdził: To jest zaniedbanie, i zostanie przez nas naprawione. Jak przyznał opisujący to zdarzenie sekretarz cesarza Fain, następne wydarzenia zniweczyły tę szlachetną inspirację. ²⁷ W Bolesławcu stoi obecnie żeliwny monument autorstwa najsłynniejszych XIX-wiecznych artystów: Jana Gotfryda Schädowa (wykonał lwy), Karola Fryderyka Schinkla (sporządził projekt monumentu). Pierwszy był nadwornym rzeźbiarzem Fryderyka Wilhelma III, autorem szeregu budowli i projektów w całych Prusach, w tym m. in. kwadrygi na Bramie Brandenburskiej w Berlinie. Schinkel projektował i budował przede wszystkim w Berlinie, gdzie postawił katedrę, teatr, Altes Museum, pałace w Charlottenhof i Nowy Pawilon w Charlottenburgu. Na Śląsku, w Kamieńcu Ząbkowickim, stoi ogromny zamek jego autorstwa.
Dnia 26 września 1814 r. komendant Bolesławca pruski mjr Wulfen w piśmie do Barclaya de Tolly przekazał informację o chęci mieszkańców miasta do wzniesienia pomnika Kutuzowa w mieście. ²⁸ Stał już wówczas jeden monument na trakcie drezdeńskim, ale nie było monumentu w samym mieście.

Dnia 17 lipca 1819 r. położono w Rynku naprzeciw głównej wartowni, na głębokości 4 łokci kamień węgielny. Uczestniczył w tym akcie królewski inspektor budowlany Tolkemit, oficerowie garnizonu, władze miejskie i radni. Mowy okolicznościowe wygłosił Tolkemit i burmistrz Kürbis. Obelisk został wykonany w królewskiej odlewni w Berlinie ze śląskiego żelaza przygotowanego i obrobionego wcześniej w królewskiej hucie w Gliwicach. Przewieziono go do Głogowa w oddzielnych częściach, rzekami, a dalej - wozami do Bolesławca. Dnia 1 września w obecności Schädowa i Schinkla, ustawiono pomnik w rynku, u wylotu ul. Górnej (Sierpnia 80). Ważył 600 centnarów (30t) i był wysoki na 12,24 m. Według dawnych miar miał od najniższego stopnia 38 stóp i 10 cali. Na południowej stronie umieszczono złotymi literami dedykację od Fryderyka Wilhelma III: IHM WIDMETE DIESS EINFACHDENKMAL. FRIEDRICH WILHELM DER DRITTE (Jemu poświęcam ten prosty pomnik. Fryderyk Wilhelm III.) Powtórzono ją po rosyjsku po przeciwnej stronie: ЕМУ ПОСВЯТИЛ СЕЙ СКРОМНЫЙ ПАМЯТНИК ФРИДРИХ ВИЛЬГЕЛЬМ III. Po stronie wschodniej i zachodniej dwujęzyczny napis z datami urodzin i śmierci, zapisanymi wg kalendarza juliańskiego: GEBOREN DEN V SEPTEMBER MDCCXLV GESTORBEN DEN XVII APRIL MDCCCXIII. Po wschodniej napis rosyjski: РОДИЛСЯ 5 СЕНТЯБРЯ 1745 ГОДА СКОНЧАЛСЯ 17 АПРЕЛЯ 1813 ГОДА. Data według kalendarza juliańskiego podano na pomniku błędnie, gdyż Kutuzow zmarł 16 kwietnia według kalendarza juliańskiego, czyli 28 kwietnia wg kalendarza gregoriańskiego. W wieku XVIII różnica była o jeden dzień mniejsza, stąd może i błąd.
Na południowej stronie kolumny napisano: BIS HIER HER FVEHRTE FVERST KVTVSOW VON SMOLENSK DIE SIEGREICH FORTSCHREITEN DEN RVSSISCHEN HEERSCHAREN ALS DER TOD SEINEM RUHMVOLLEN LEBEN EIN ZIEL SETZTE. ER WAR DER BEFREIER SEINES VATERLANDES: ER WAR ES DER DEN WEG BAHNTE ZVR BEFREIVNG DER VOELKER. GESEGNET SEI DAS ANDENKEN DES HELDEN. (Dotąd prowadził książę Kutuzow Smoleński swoje rosyjskie oddziały, które odnosiły zwycięstwa, dopóki śmierć jego sławne życie nie dosięgła. On był wyzwolicielem swojej ojczyzny. On był tym, którego droga prowadziła do oswobodzenia ludzi. Niech będzie błogosławiona święta pamięć bohatera). Na stronie północnej odpowiednio tekst rosyjski: до сих мест довел князь Kутузов Смоленский победоносные российские войска. но здесь положила смерть предел славным дням его. он спас отечество свое он открыл путь к избавлению народов да будет  благословенна память героя.
Na ścianach kolumny umieszczono również spis odznaczeń Kutuzowa. Wszystkie napisy na pomniku są zredagowane w dwóch językach i zlokalizowane po przeciwnych stronach. Na północnej i wschodniej: w języku rosyjskim i na zachodniej w języku niemieckim: FVERST MICHAEL GOLENISCH KVTVSOW VON SMOLENSK KAISERL: RVSSISCHER FELDMARSCHAL RITTER D:ST: ANDREAS-ORDENS D:ST: GEORGEN ORDENS ERSTER KLASSE D:ST: WLADIMIR ORDENS GR: KR: ERSTER KLASSE RITTER D:ST: ALEX: NEWSKI V:ST: ANN: ORDENS ERSTER KLASSE GR: KR: DES K:K: MARIA THERESIEN ORDENS RITTER D: SCHWARZEN UND ROTHEN ADLER V: KOMTHVR D: ORDENS VOM HEILIGEN IOHANNES V: JERVSALEM INHABER D: BILDNISSES SR: MAIESTAET D: KAISERS AL: REVSSEN V: D: DEGENS M: D: LORBEER.
Po rosyjsku tekst ten brzmi: Генерал- фелдмаршал: князь Михаил Иларион Голенишев- Kутузов Смоленский: кавалер ордена св. андрея первозванного, св. александра невского, св. ведикомученника и победоносца георгия I класса, св. равноапостольского князя владимира I ст, св. анны I класса, императора австри I военного ордена марии терезии і ст., короля пруского черного и красного орла, бальи держ: орден, св. иоанна иерусалимского, имеюшіий портрет его императорского величества и золотую шпагу украшенную алмазами и лаврами ²⁹
Pomnik ustawiono w północno-wschodnim narożniku Rynku 1 września 1819 r. Śladem po pomniku są dwie, tkwiące w bruku, granitowe kostki o szerokości kilkudziesięciu centymetrów z inicjałami "KU" . W 1936 roku podczas brukowania Rynku odnaleziono kamień węgielny po pomniku. W wielkim na 70 x 90 cm piaskowcowym głazie umieszczony był tekst: DER CHEF-PRAESIDENT DER KOENIGL. - PREUßISCHEN REGIERUNG ZU LIEGNITZ KIEKHOEFER LEGTE IM NAMEN GEDACHTER REGIERUNG DIESEN GRUNDSTEIN ZUM EHRENMAL DES AM 28. APRIL 1813 ZU BUNZLAU VERSTORBENEN, MIT WUNDEN BEDECKTEN KAISERLICHEN RUSSISCHEN FELD-MARSCHALL FUERSTEN KUTUSOW SMOLENSKOI AM 17TEN JULI 1819 - Prezydent Królewsko-Pruskiej władzy z Legnicy Kiekhoefer wmurował w imieniu wspomnianej władzy ten kamień węgielny ku uczczeniu zmarłego 28 kwietnia 1813 roku w Bolesławcu, z powodu ran Cesarsko-Rosyjskiego Feldmarszałka Księcia Kutuzowa Smoleńskiego, dnia 17 lipca 1819. Z tego tekstu zastanawia nas jedynie informacja o śmierci z powodu ran, skoro wiemy, iż rosyjski bohater umarł na tyfus. W maju 1828 roku pomnik odwiedziła wielka księżna Helena z Rosji. Jak wspomniałem pierwotnie postument stał w Rynku, gdzie zwrócił uwagę przejeżdżającego przez Bolesławiec Fryderyka hrabiego Skarbka profesora Uniwersytetu Warszawskiego i uczestnika Powstania Listopadowego; W tym ostatnim miasteczku widać jeszcze ślady wojny, nie tak dalece w zubożeniu mieszkańców, jak w pomnikach po wojnie postawionych i kulach tkwiących w ścianach wielu domów. Największą teraźniejszą Rynku ozdobą jest obelisk na pamiątkę księcia Kutuzowa wystawiony w roku 1893, decyzją władz miasta przeniesiono go na miejsce, gdzie stoi do dzisiaj. ³⁰ Uczyniono to z przyczyn politycznych, nie zaś, jak usiłowano tłumaczyć, z powodu trudności komunikacyjnych w Rynku. Pomnik symbolizował przyjaźń rosyjsko - pruską, zaś w 1890 r., po śmierci Bismarcka, Rosja zmieniła swoją politykę i w 1892 r. zawarła w Petersburgu konwencję wojskową z Francją skierowaną przeciwko Niemcom. Kilka miesięcy później zdecydowano przenieść pomnik za zgodą królewską. ³¹
Na szczycie pagórka o wysokości 197 m n.p.m. przy drodze do Zgorzelca stoi drugi, mniej znany, pomnik Kutuzowa, zamówiony, jak wspomnieliśmy, kilkanaście dni po śmierci feldmarszałka u miejscowego kamieniarza J. M. Böhma Młodszego. Stanął on w miejscu, gdzie 8 maja 1813 r. pochowane zostały w cynowej trumience, wykonanej przez bolesławieckiego mistrza Augusta Jenke, trzewia, a nie, jak mówiła powszechnie przekazywana legenda, serce feldmarszałka. Wedle niej Kutuzow miał postanowić, iż prochy jego mają być odwiezione do ojczyzny, a serce złożone tutaj, przy drodze saksońskiej, żeby wiedzieli moi żołnierze-synowie ojczyzny, że serce ich dowódcy zostało z nimi. ³²
Legenda była tak silna, iż w 1913 r. Towarzystwo Wojenno-Historyczne w Moskwie zażądało sprowadzenie serca z ówczesnego Bunzlau i złożenia go w stołecznym soborze Chrystusa-Zbawiciela. Jednocześnie przy tym "sercu" rosyjscy żołnierze z okolicznych jednostek przez wiele lat po 1945 r. składali przysięgi. Wszyscy wierzyli, iż pochowane jest tam serce Kutuzowa. Nawet w 24 tomie sowieckiej Wielkiej Encyklopedii znalazła się informacja o leżącym tutaj sercu. Jeszcze później w piśmie "Polsza" pojawiła się, nie poparta źródłowo, informacja, iż zgodnie z wolą zmarłego ciało zawieziono do ojczyzny, a serce pochowano przy saksońskim trakcie. Taką też wersję prezentowano zwiedzającym Muzeum Kutuzowa. W 1977 r. w "Leningradzkiej Prawdzie" ukazał się artykuł wspomnieniowy B. Sokratilina, który brał udział w otwarciu mogiły Kutuzowa w Kazańskim Soborze. Pisał on wyraźnie, że przy głowie leżało wyjęte serce. Ostatecznie "problem serca" rozwiązuje dokument z 1933 r., będący sprawozdaniem z otwarcia grobu Kutuzowa. W cynowej trumnie znajdował się szkielet zmarłego z resztkami materii, a po lewej stronie głowy w srebrne kapsule leżało zabalsamowane serce. Zachowały się fotografie z tej ekshumacji. ³³ Do dzisiaj przy wejściu na cmentarz znajduje się jednak płyta z polsko-rosyjską inskrypcją informującą, że: TU SPOCZYWA SERCE M.I. KUTUZOWA WIELKIEGO DOWÓDCY PATRIOTY ROSYJSKIEGO, KTÓREGO WOJSKA WYZWOLIŁY SWOJĄ OJCZYZNĘ OD NAJAZDU NAPOLEOŃSKIEGO 1812-1813. I obok: ЗДЕСЬ ПОКОИТСЯ СЕРДЦЕ МИХАИЛА ИЛАРИОНОВИЧА КУТУЗОВА ВЕЛИКОГО РУССКОГО ПАТРИОТА И ПОЛКОВОДЦА ВОЙСКА КОТОРОГО ОСВОБОДИЛИ СВОЮ РОДИНУ ОТ НАПОЛЕОНСКОГО НАШЕСТВИЯ 1812-1813. Po drugiej stronie bramy wejściowej dwujęzyczna polsko-rosyjska tablica poświęcone żołnierzom poległym w czasie II wojny światowej. Z kolei w leżących naprzeciw siebie wnękach wejściowych monumentalne rzeźby przedstawiające żołnierza rosyjskiego z lat 1812-1813 oraz żołnierza z II wojny światowej.
Zwłoki wraz z sercem przewieziono jednak tuż po śmierci Kutuzowa do Rosji. Mówi o tym relacja adiutanta Kutuzowa Karola L. Montrozora, który uczestniczył w translacji do Petersburga wraz z pozostałymi adiutantami. Pisze on o wyraźnie o przewiezieniu oprócz ciała również jego serca i części wnętrzności. Z pewnością mogło to być spowodowane załamaniem się ofensywy rosyjskiej i nadciąganiem wojsk francuskich. Trumienka spod pomnika natomiast po 1945 r. została wywieziona do Związku Sowieckiego. Po zniszczeniu pierwszego monumentu, drugi pomnik ufundował gen. hrabia von Sacken oraz przybyła 9 lipca 1814 r. z Rosji starsza córka Kutuzowa, która odwiedziła dom von Marka oraz miejsce spoczynku wnętrzności. Na wiadomość, że pierwszy projekt pomnika został zniszczony przez żołnierzy francuskich, dodali oni odpowiednio 32 i 24 dukaty na nowy. Dnia 27 sierpnia 1814 r. o godz. 14 odbyła się uroczystość poświęcenia pomnika z udziałem miejscowego 14 Regimentu landwery, burmistrza Kürbisa, pastora Senftlebena, prałata von Stechow i wielu innych osób dowiezionych tu z miasta 12 powozami. Pieśni śpiewali bracia z gminy w Godnowie, a mowę wygłosił ojciec Ambroży wikary z dawnego klasztoru Dominikanów. Pomnik poświęcił ksiądz Fischer w rycie rzymskim z wodą święconą i okadzeniem. Po kolejnych mowach i złożeniu wieńców, dziewczęta udekorowały pomnik girlandami z liśćmi dębu. Generał Sacken osobiście odwiedził jeszcze pomnik 3 maja 1815 r. Z kolei 24 maja 1828 r. podziwiała go wielka księżna Helena - żona jego carskiej wysokości wielkiego księcia Michała. Zabytek stoi do dzisiaj nienaruszony. ³⁴ Jest to niewysoka, złamana kolumna, przewiązana laurowym wieńcem - symbolem wieczności, postawiona na antycznym cokole, na którego czterech stronach wykuty został napis w języku rosyjskim i niemieckim: КНЯЗЬ КУТУЗОВ СМОЛЕНСКИЙ переcнился из сей жизни к спанью 16/28 Апреля 1813. I po drugiej stronie: FÜRST KUTUSOFF SMOLENSKY SCHLUMMERTE IN EIN BESSERES LEBEN HINÜBER AM 16/28 APRIL 1813 (Książę Kutuzow Smoleński zasnął snem wiecznym 28. IV 1813).
Dnia 11 maja 1814 r. jadący z Moskwy do Francji Fiodor Mikołajewicz Glinka odwiedził ponownie miasto zwracając uwagę, że dom, w którym zmarł Kutuzow został odkupiony i będzie przemieniony w świątynię. ³⁵ Na początku lat 70-tych XIX w. na prośbę byłego adiutanta Kutuzowa, a ówczesnego gen. Karola L. Montrozora, wracający do Rosji z Karlovych Varów wiceadmirał O.D. Nordman wstąpił do Bolesławca, aby zobaczyć pamiątki po Kutuzowie. Spotkał tam też weterana pruskiego mjr von der Elsnitza. Razem z nim poszedł na wzniesienie w Bolesławicach, gdzie stał pomnik. Jak podkreślał, nie mógł się zorientować dlaczego pomnik stanął akurat tutaj. Nie wiedzieli tego również pytani w mieście ludzie. Po powrocie do Rosji spotkał się on z gen. Karolem L. Montrozorem, któremu pokazał trzy wykonane w mieście fotografie. Na pierwszej był dom śmierci. Montrezor wskazał, że Kutuzow umarł w narożnym pokoju z jednym oknem na pierwszym piętrze po lewej stronie. Na dwóch następnych fotografiach były oba pomniki, z których ufundowany przez Fryderyka Wilhelma III widział pierwszy raz. Patrząc na drugiej pomnik w lesie, Montrezor wyraźnie stwierdził, że rysunek tego monumentu powstał na jego oczach i adiutantów, a schowano pod nim wnętrzności Kutuzowa, jakie pozostały po zabalsamowaniu. Byli przy tym adiutanci Kożuchow, Pankratiew, Elatinski, Diszkaniec, doktor Małachow, Skobieliew, Jafimowicz, Liprandi i inni. Dlaczego jednak pomnik został przeniesiony do lasu tego nie rozumiał. Zresztą o tym pomniku nikt w Rosji nie wiedział. Jedna z wnuczek Kutuzowa, która udała się do Bolesławca powiedziała mu, że jej ten pomnik nie był pokazany. Wnuczką tą była zapewne E.O. Tysenhausen. ³⁶ Kutuzowowi postawiono jeszcze trzeci pomnik. Został on umieszczony przy drodze z Symferopola do Ałuszty, w pobliżu tatarskiej wsi Szumy, 10 wiorst od Ałuszty. W miejscu tym Kutuzow miał zostać w 1774 r. trafiony w oko, o czym zresztą mówi napis umieszczony na pomniku. ³⁷
W momencie zajęcia miasta 12 lutego 1945 r. przez oddziały sowieckie pomnik stał się ważnym symbolem dla żołnierzy czerwonej gwiazdy. Jeszcze tego samego dnia wieczorem wystawiono uroczystą wartę oraz zorganizowano tu mityng, podczas którego żołnierze przysięgli donieść sztandary wojenne do samego Berlina. Już 7 marca 1945 r. dowódca 1 Frontu Ukraińskiego i kawaler orderu Kutuzowa marszałek Iwan Koniew rozkazał, aby przechodzący obok pomnika żołnierze oddawali honory. Dowództwo 1 Frontu Ukraińskiego postanowiło organizować tutaj patriotyczne mityngi. Największy z nich odbył się w 132 rocznicę śmierci Kutuzowa - 28 kwietnia 1945 r. Przybyło tutaj 28 delegacji poszczególnych frontów i armii, w sumie ponad 1000 generałów, wyższych oficerów i żołnierzy. Na koniec uroczystości marszałek Koniew ponowił rozkaz, w którym nakazał wszystkim oddziałom przechodzącym obok mogiły oddawanie honorów wojskowych. Tego samego dnia odsłonięta została marmurowa tablica z tekstem: Великому патриоту земли русской фельдмаршалу Михаилу Илларионовичу Голенищеву Кутузову в день 132-й годовщины его смерти. От вонов Красной Армии, 12 февраля вступивших в город Бунцлау. Także tego dnia otwarto w domu śmierci Kutuzowa - muzeum, przy organizacji którego zasłużyli się słuchacze leningradzkiej akademii wojenno-transportowej. W rocznicę 200-lecia urodzin Kutuzowa - czyli 5 września 1945 r. na cmentarzu odsłonięto tryumfalne wrota. Wtedy też oddano drugą pamiątkową tablicę z laurowym wieńcem i sowiecką gwiazdą oraz tekstem: Великому русскому полководсу Михилу Илларионовичу Kутузову. W uroczystości wziął udział marszałek Rokossowski. Po wojnie teren wokół monumentu wykorzystany został na cmentarz żołnierzy 7 Korpusu Pancernego Gwardii i 31 Dywizji Piechoty 1 Frontu Ukraińskiego. W latach 40-tych stała jeszcze przed wejściem drewniana rosyjska chałupa chłopska, w której zorganizowana niewielkie muzeum. Warto przypomnieć wydarzenie z roku 1947, kiedy członkowie jednej z organizacji niepodległościowych usiłowali wysadzić pomnik w powietrze, jednakże udało im się jedynie uszkodzić cokół. Niemniej reakcja strony sowieckiej była histeryczna. Interweniował w tej sprawie marszałek Rokossowski i jego szef sztabu, którzy zażądali naprawienia szkód. Śledztwo podjęła również miejscowa bezpieka. 7 sierpnia 1947 r. Miejska Rada Narodowa, na nadzwyczajnym posiedzeniu, postanowiła wyrazić ubolewanie "z powodu karygodnych wybryków nieznanych jednostek", naprawić część pomnika oraz dekoracje na koszt miasta, a także wmurować na budynku Muzeum Kutuzowa tablicę pamiątkową w języku polskim i rosyjskim, z tekstem: 28 KWIETNIA 1813 ROKU W TYM DOMU ZMARŁ WIELKI ROSYJSKI NACZELNY DOWÓDCA MICHAŁ SYN IŁARIONA KUTUZOW. Jej uroczyste odsłonięcie miało miejsce 7 września 1947 r. Brały w nim udział partie polityczne, organizacje społeczne i ludność miasta oraz orkiestra wojska sowieckiego.

PRZYPISY:

1. Opracowanie rosyjskie i sowieckie podają, iż Kutuzow przybył tu 15.IV najpierw ze świtą cara, zamieszkał u majora von Mark, a następnie 16.IV wyjechał do Chojnowa na spotkanie z samym carem i królem Prus. Miał tam się podczas spotkania z wiwatującą ludnością przeziębić, dalej jechał natomiast nie konno, ale powozem - vide W. D. Melenciew, Kutuzow w Peterburgie, Leningrad 1986, s. 162.
2. М.И. Кутузов, Сборник документов, t. V, nr 619-621, Москва 1956, s. 538-539. Rozkazy Kutuzowa do P.P. Pahlena i W. S. Łanskoja w sprawie przemieszczenia części wojsk spod Warszawy do Kalisza, dokonywanych rekwizycji w okręgu Warszawy i przygotowania materiałów do postawienia mostu przez Wisłę koło miasta Góra Kalwaria.
3. Sowieckie opracowania opisujące ostatnie dni Kutuzowa milczą o tej Mszy - (Michajłow, Melenciew i in.)
4. T. Bernhardi, Denkwürdigkeiten aus dem Leben des kaiserl. russ. Generals von der Infanterie Carl Friedrich Grafen von Toll, t. 2, Leipzig 1856, s. 430-431; M. Bogdanowitsch, op.cit., T. 1, cz. I, St. Petersburg 1863, s. 121.
5. W. Pruncow, Sztuka dowodzenia M. Kutuzowa, w: Kutuzow wielki dowódca rosyjski. Materiały sesji jubileuszowej Akademii Wojskowych Armii Radzieckiej, poświęconej 200 rocznicy urodzin Michaiła I. Kutuzowa, Warszawa 1953, s. 104.
6. Kutuzow do Aleksandra I. Bolesławiec, 10/22 kwietnia 1813 r., w: М.И. Кутузов, Сборник документов, t. V, nr 633, Москва 1956, s. 548-549; W. D. Melenciew, op.cit., s. 163.
7. Gazeta Warszawska nr 35 z 1 maja 1813 r., s. 465.
8. Lekarz, który w Rosji leczył Kutuzowa.
9. М.И. Кутузов, Сборник документов, t. V, nr 637, Москва 1956, s. 550-551. Być może list ten podyktował, gdyż podpisał się na nim nietypowo w porównaniu z innymi listami do żony, a mianowicie: książę Kutuzow-Smoleński.
10. Doktor J.G. Wislizenus zmarł w wieku 30 lat, 19.XII 1813 r., zarażony przez jednego z chorych.
11. М.И. Кутузов, Сборник документов, t. V, nr 639, Москва 1956, s. 551.
12. Inną relację sporządził adiutant A. Michajłowski-Danilewski, któremu Kutuzow dyktował rozkazy leżąc w łóżku.
13. Gazeta Warszawska nr 35 z 1 maja 1813 r., s. 463.
14. W. D. Melenciew, op. cit., s. 164; H. Krasnikow, J. Szurygun, Ostatnie dni życia Kutuzowa, w: Wojenno-Istoriczeskij Żurnał 4, 1963, s. 119-121. Śmierć Kutuzowa w Bolesławcu wspomina L. A. Thiers w monumentalnej "Historii Konsulatu i Cesarstwa" XV, Paryż 1857, s. 456.
15. Obecnie mieści się tutaj oddział Muzeum Ceramiki, przy czym układ pomieszczeń zmienił się po remoncie. O. Michajłow, Kutuzow, Moskwa 1988, s. 527 podaje, iż zmarł on w pokoju z jednym oknem na pierwszym piętrze, po lewej stronie fasady.
16. Fuchs do Wołkońskiego. Bolesławiec, 16/28 kwietnia 1813 r., w: М.И. Кутузов, Сборник документов, t. V, nr 643, Москва 1956, s. 557.
17. Gazeta Warszawska nr 38 z 11 maja 1813 r., s. 507, 509. Informacje te ukazywały się również w "Gazecie Poznańskiej" nr 36 z 5 maja 1813 r., s. 407: Z Bunclau d. 22. kwietnia. Dziś po południu o godzinie 3ciey mieliśmy szczęście widzieć przybywaiącego tu Króla. N. Pan wysiadł z powozu i odwiedził bawiącego tu Feldmarszałka Xiecia Kutuzowa Smoleńskiego, który zapadł nieco na zdrowiu. Mamy nadzieję, że Xiążę ten będzie mógł iutro wyiechać za N. Imperatorem. W kolejnym numerze 37 z 8 maja 1813 r., s. 412 napisano: Wypis z listu z Drezna d. 29. Kwietnia. Xiążę Kutuzow leży w Bunclau bardzo chory na nerwową febrę. Rany mu się otworzyły .
18. Gazeta Warszawska nr 38 z 11 maja 1813 r., s. 516; Z kolei Gazeta Poznańska informację o śmierci Kutuzowa podała dopiero w nr 42 z 26 maja 1813 r., s. 480. Była to krótka informacja umieszczona na ostatniej stronie informacji dodatku do tegoż nr 42.
19. A. Samter, Chronik von Liegnitz, Liegnitz 1872, s. 260.
20. Byli to Diszkoniec, Efimowicz, Zlatnicki, Kożuchow, Liprandi, Montrezor, Pankratow, Skobieliew.
21. Miał na nim znajdować się napis: Генерал Кутузов-Смоленский переселился из сей жизни в лучший мир 16 (28) апреля 1813 года.
22. General Wilson Journal 1812-1814, ed. A. Brett-James, London 1964, s. 133 - 3.V Langdorff ... The Marshal's death is kept a secret. He died most opportunely for his fame.
23. Do dzisiaj jeszcze funkcjonuje legenda mówiąca, że serce Kutuzowa zostało pochowane wraz z wnętrznościami w Bolesławicach. (patrz niżej)
24. Relacja z pogrzebu i wystawienia zwłok Kutuzowa w Petersburgu została opublikowana w "Gazecie Poznańskiej" nr 60 z 28 lipca 1813 r., s. 676-677. W relacji tej nie wspomina się o sercu księcia Smoleńskiego.
25. М.И. Кутузов, Сборник документов, t. V, nr 650, Москва 1956, s. 569-570.
26. Ibidem, s. 210; W. D. Melenciew, op.cit., s. 173.
27. A.J. Fain, Manuscript de mil huit cent treize, t. 1, Paris 1824, s. 438. C'est un oubli, et c'est a nous d'y suppléer.
28. М.И. Кутузов, Сборник документов, t. V, nr 651, Москва 1956, s. 571.
29. Wśród najwyższych stopni rosyjskich, austriackich, pruskich i brytyjskich odznaczeń odnajdujemy ordery: św. Andrzeja, św. Jerzego, św. Włodzimierza, Aleksandra Newskiego, św. Anny, Marii Teresy, Czarnego i Czerwonego Orła. Ordery: rosyjskie nadawano mu następująco: św. Andrzeja (11.I 1800); brylanty do orderu św. Andrzeja (XII 1812); św. Jerzego I kl. (12.XII1812), II klasa (18.III 1792), III klasa (21.III 1791), IV klasa (24.XI 1775); św. Włodzimierza I klasa (24.II 1806), II klasa (1787); św. Aleksandra Newskiego (8.IX 1790); św. Anny (21.IV 1789).
30. A. Zieliński, Polskie podróże po Śląsku w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1974, s. 132.
31. W listopadzie 1939 roku pod pomnikiem, materializującym przyjaźń dwóch zaborców - Niemiec i Rosji, złożył wieńce, przebywający w mieście na występach, chór Kozaków Dońskich pod dowództwem Leonida Iwanowa. Na zdjęciu z tej symbolicznej uroczystości możemy zobaczyć sowieckich żołnierzy unoszących prawe ręce w "niemieckim pozdrowieniu"- "Heil! Hitler". Po zajęciu miasta przez wojska sowieckie 12 lutego 1945 r. zebrano pozostałe w mieście kobiety i zmuszono je do umycia oraz wypolerowania pomnika, a w szczególności wykonanych przez Schädowa naturalnej wielkości lwów.
32. A I. Oskin, Nadjeżda Durowa, Moskwa 1961, s. 56. Zwyczaj balsamowania zwłok przed przewiezieniem na miejsce pochówku był wówczas powszechny. Dla porównania wystarczy przypomnieć zabalsamowanie zwłok Duroca w Zgorzelcu i pochowanie trzewi na dziedzińcu kamienicy przy Brüderstrasse 3. Podobnie uczyniono z Dybiczem w 1831 r. Zmarł on w Kleszewie pod Pułtuskiem, gdzie też pochowano jego wnętrzności przed odwiezieniem ciała.
33. W. D. Melenciew, op.cit., s. 163.
34. Niegdyś miał tutaj znajdować się niewielki cmentarzyk ulokowany przy kaplicy św. Anny, znajdującej się po drugiej stronie drogi w kierunku Zgorzelca. Pomnik przez długi czas stał samotnie na wzniesieniu i dopiero w 1945 r. wokół niego pochowano żołnierzy sowieckich, którzy zginęli w czasie II wojny światowej w okolicznych walkach.
35. Ф. Глинка, Письма русского офицера, Москва 1987, s. 194.
36. О.Д. Нордман, Памятники кн. М.И. Голенищеву-Кутузову в Силезии, Русская Старина t. X, 1874 r., 378-383.
37. Н.Л. Ширяевъ, О памятниках князю Кутузову-Смоленскому и его сподвижниках, Русская Старина 24, 1893, s.216-224.